WPierwsza sztuka romańska – termin używany wobec sztuki, stojącej na pograniczu przedromańskiej i romańskiej, rozwijającej się na rozległym obszarze wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego i rozprzestrzeniającej się na północ.
WSztuka romańska – styl w sztukach plastycznych XI–XIII wieku, ukształtowany w Europie zachodniej, na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy. Wkrótce zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód. Czas trwania sztuki romańskiej był niejednolity; występowały także różnice w stylu między poszczególnymi regionami. Sztuka ta wyrosła na bazie antyku oraz doświadczeń sztuki karolińskiej i ottońskiej, także bizantyńskiej. Romanizm związany był z działalnością Kościoła katolickiego i stąd obecny był w głównej mierze w sztuce sakralnej.
WChrzcielnica brązowa w katedrze w Hildesheim – dzieło plastyki brązowej doby późnego romanizmu. Wraz z dwoma fundacjami biskupa Bernwarda, drzwi i Kolumny Chrystusa oraz świecznika biskupa Hezilo stanowi bezcenny element wystroju wnętrza katedry Wniebowzięcia Matki Bożej w Hildesheim.
WDrzwi Gnieźnieńskie lub Drzwi św. Wojciecha – unikatowy zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonany za panowania księcia Mieszka III Starego w XII wieku. Osadzone w portalu wewnętrznym kruchty południowej bazyliki prymasowskiej w Gnieźnie. Przedstawiają życiorys św. Wojciecha.
WDrzwi Płockie, inaczej Drzwi Magdeburskie, Korsuńskie lub Sigtuńskie – brązowe drzwi znajdujące się niegdyś w bazylice katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku. Zabytek sztuki romańskiej. Obecnie oryginalne drzwi znajdują się w zachodnim portalu soboru św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim w Rosji, zaś w katedrze w Płocku od roku 1982 znajduje się ich odlew (kopia).
WKadzielnica Gozberta – romański trybularz wykonany około 1100 roku, na terenie Nadrenii lub Lotaryngii, z uwzględnieniem Trewiru. Twórcą dzieła był najprawdopodobniej Gozbert (Gozbertus), który miał wykonać trybularz w oparciu o Schedula diversarum artium, (pol.) Zbiór przepisów o sztukach rozmaitych, pióra Teofila Prezbitera. Obecnie kadzielnica prezentowana jest w skarbcu katedralnym w Trewirze. Cenny przykład romańskiego rzemiosła artystycznego i średniowiecznej syntezy dwóch wątków ikonograficznych, wizji Świątyni Salomona oraz Niebiańskiego Jeruzalem.
WKielich królewski z Trzemeszna, właśc. kielich tzw. królewski z Trzemeszna, zw. także drugim kielichem Dąbrówki – srebrny, częściowo złocony kielich z około 1180 roku. Przypisywany różnym środowiskom artystycznym: mozańskiemu, polskiemu, środkoworeńskiemu, angielskiemu. Cechy stylistyczne wskazują na związki z malarstwem miniaturowym kręgu klasztornego Regensburg-Prüfening i z tamtejszą ikonografią typologiczną.
WKielich Świętego Wojciecha
WOłtarz Najświętszej Marii Panny – stół ołtarzowy ze schyłku XII stulecia, przykład romańskiej plastyki brązowej, jedna z fundacji Henryka Lwa, księcia Saskonii i Bawarii. Znajduje się we wschodniej części nawy głównej katedry Św. Błażeja w Brunszwiku.
WPłyta wiślicka lub płyta orantów – posadzka o wymiarach 4,1 × 2,5 metra z lat około 1175–1177 z rytymi przedstawieniami figuralnymi, odkryta w 1959 w krypcie zburzonego kościoła z XII wieku, na którego miejscu stoi obecnie gotycka kolegiata w Wiślicy. Unikatowy w skali światowej zabytek sztuki romańskiej. Odsłonięta w latach 1959-60 podczas badań archeologicznych, którymi w ramach Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem kierował prof. Andrzej Tomaszewski. Konserwowana w latach 1982-83 pod kierunkiem prof. Władysława Zalewskiego z ASP w Krakowie.
WRelikwiarz świętego Maura – romański relikwiarz przechowujący szczątki św. Maura, św. Jana Chrzciciela i św. Tymoteusza. Zbudowany w XIII w. dla klasztoru we Florennes. Po zniszczeniu klasztoru i jego wyposażenia w czasie rewolucji francuskiej zakupiony przez księcia Alfreda de Beaufort w 1838 r., odrestaurowany i przewieziony w 1888 r. do siedziby jego rodu w Beczowie nad Ciepłą. Ukryty w kaplicy zamkowej w 1945 r. został odkryty 5 listopada 1985 r. przez czeskich kryminologów. Mocno uszkodzony po 40 latach przebywania w ziemi został odrestaurowany i udostępniony zwiedzającym na zamku w Beczowie 4 maja 2002 r. Uznawany jest za drugi najcenniejszy zabytek czeski, po czeskich klejnotach koronacyjnych.
WRelikwiarz Trzech Króli – dzieło Mikołaja z Verdun stanowiące jeden z najważniejszych przykładów europejskiego rzemiosła artystycznego wieków średnich. Wewnątrz kryje relikwie Trzech Króli – patronów Kolonii. Ponadto przechowuje relikwie świętych Nabora i Feliksa oraz Grzegorza ze Spoleto. Relikwiarz stanowi zasadniczą część ołtarza głównego w katedrze pw. św. Piotra i NMP w Kolonii.
WSheela na Gig – rodzaj maszkaronu przedstawiającego kobietę z szeroko rozwartym sromem. Najczęściej spotykane są na wspornikach, kapitelach, nad otworami drzwiowymi i obiektów sakralnych (kościoły) oraz budynkach cywilnych.
WKościół parafialny pw. Świętych Pustelników Andrzeja Świerada i Benedykta w Tropiu – kościół romański z przełomu XI/XII w. Jeden z najstarszych w Małopolsce.
WZielony człowiek – element architektoniczny przedstawiający ludzką twarz z rosnącymi z ust pnączami lub okrytą liśćmi.