34 Średniowieczne utwory w języku polskim

Anna, niewiasta niepłodna – polska średniowieczna pieśń Władysława z Gielniowa.

Augustus kiedy krolował – epicka pieśń Władysława z Gielniowa, opowiadająca o narodzinach Jezusa. Została zapisana prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku.

Bądź pozdrowion, krzyżu święty – incipit średniowiecznej pieśni religijnej nieznanego autorstwa. Tekst stanowi obszerną polską parafrazę łacińskiego hymnu Wenancjusza Fortunata. Hymn ten, o incipicie Vexilla regis prodeunt, zamieszczano w brewiarzu z przeznaczeniem na Niedzielę Palmową.

Biblia królowej Zofii, także Biblia szaroszpatacka – najstarsze polskie tłumaczenie Starego Testamentu. Przekład został wykonany w dwóch tomach na zlecenie żony Władysława Jagiełły, królowej Zofii Holszańskiej. Rękopis ukończono w latach 1453–1455. Głównym autorem tłumaczenia na język polski był kapelan królowej Andrzej z Jaszowic, a przepisywaniem tekstu zajmowało się kilku kopistów.

Cantilena inhonesta – pieśń żakowska, zapisana przez Mikołaja z Koźla na początku XV wieku, przez wiele lat uważana w polskiej tradycji naukowej za najstarszy polski erotyk, w istocie ułożona i zapisana po czesku przez śląskiego zakonnika, który czeski tekst, zapisywany prawdopodobnie z pamięci „słyszał polskim uchem”.

Cyzjojan płocki – najstarszy znany cyzjojan w języku polskim, zachowany w rękopisie z początku XV wieku. Został dopisany do kodeksu zawierającego traktaty teologiczne, prawnicze i medyczne na karcie 332 verso i 333 recto. Do II wojny światowej kodeks przechowywany był w Bibliotece Seminarium Duchownego w Płocku. W czasie wojny zaginął, jednak zachowały się fotokopie tekstu sporządzone na prośbę Stefana Vrtela-Wierczyńskiego.

Explicit tot hotum – incipit krótkiego wiersza nieznanego autorstwa, pochodzącego z XV wieku.

Jezus Chrystus, Bog Człowiek, mądrość Oćca swego – najstarsza znana polska pieśń pasyjna, pochodząca prawdopodobnie z XIV wieku. Utwór jest anonimowy. Język pieśni wskazywać może, że powstała ona na Mazowszu.

Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne – polska średniowieczna pieśń pasyjna, napisana przez Władysława z Gielniowa w 1488 roku. Była jednym z najpopularniejszych utworów tego autora.

Już się anjeli wiesielą – pieśń autorstwa Władysława z Gielniowa, napisana na święto Wniebowzięcia N. M. Panny. Utwór opowiada o losach Marii po śmierci Jezusa, podejmując popularny w średniowieczu temat zaśnięcia i wniebowzięcia matki Chrystusa.

Karta medycka – pergaminowa pojedyncza karta z początku XV w., zawierająca odpis polskiego tłumaczenia Psalmu 50 w brzmieniu zbliżonym do Psałterza floriańskiego.

Kazania świętokrzyskie – polskie średniowieczne kazania, pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim. Zostały one odnalezione przez Aleksandra Brücknera w 1890 roku w oprawie kodeksu, zawierającego Dzieje Apostolskie i Apokalipsę. Ich nazwa została utworzona przez badacza od prawdopodobnego miejsca ich pochodzenia. Zabytek składa się z jednego całego kazania i fragmentów pięciu innych kazań.

Krystus z martwych wstał je – polska średniowieczna pieśń wielkanocna, pochodząca sprzed 1365 roku, jej zwyczajowa nazwa pochodzi od incipitu utworu; najstarszy znany zapis polskiego tekstu poetyckiego.

Lament świętokrzyski − średniowieczny plankt, uważany za jedno z największych arcydzieł lirycznych epoki.

Mocne Boskie tajemności – polska średniowieczna pieśń maryjna zanotowana w połowie XV wieku.

O zachowaniu się przy stole – wiersz będący przykładem średniowiecznej poezji polskiej przypisywany Przecławowi Słocie.

Pieśni łysogórskie – zaginiony zbiór polskich średniowiecznych pieśni maryjnych, pochodzących z okresu XIII–XIV wieku, uznawanych za jeden z najstarszych dokumentów stworzonych w języku polskim.

Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego – anonimowy średniowieczny okolicznościowy utwór wierszowany upamiętniający zabójstwo starosty rabsztyńskiego Andrzeja Tęczyńskiego, dokonane przez mieszczan krakowskich 16 lipca 1461 roku.

Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku.

Posłał przez anjoły – polska średniowieczna pieśń religijna.

Psałterz floriański – trójlingwiczny psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Bywa także zwany Psałterzem Jadwigi; jego nazwa pochodzi od miejscowości w Austrii – Sankt Florian, gdzie w 1931 roku w imieniu polskiego rządu zakupił go Ludwik Bernacki, dyrektor lwowskiego Ossolineum. W obliczu II wojny światowej wywieziony do Kanady, powrócił do Warszawy po 28 latach. Obecnie znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Psałterz św. Kingi – hipotetyczny średniowieczny przekład Psalmów na język polski, dokonany pod koniec XIII w. w otoczeniu św. Kingi.

Radości wam powiedam – pieśń w języku polskim opowiadająca o Zwiastowaniu Pańskim, zapisana w XV wieku.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – średniowieczny wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, powstały najprawdopodobniej na początku XV wieku. Znany współcześnie z dwóch przekazów. Pierwszy, rękopiśmienny zapisany został w należącym do Mikołaja z Mirzyńca kodeksie powstałym w latach 1463-1465. Rękopis ten zaginął podczas II wojny światowej. Przekaz płocki zawierał większą część utworu, pozbawiony był jednak zakończenia. W 1925 roku Jan Łoś zrekonstruował je na podstawie staroruskiego przekładu z XVI wieku. Drugi przekaz to kompletna wersja drukowana dzieła, wydana nakładem Macieja Szarffenberga w Krakowie w 1542 roku, odkryta przez prof. Wiesława Wydrę w 2017 roku. Dialog ten to najdłuższy znany średniowieczny wiersz polski.

Rozmyślanie przemyskie – polski średniowieczny utwór apokryficzny, datowany na połowę XV wieku, opisujący życie Jezusa, Marii i Józefa. Do dziś zachował się jedynie pochodzący z ok. 1500 roku anonimowy odpis oryginalnych Rozmyślań przemyskich. Liczy on 426 kart, brakuje w nim początku, zakończenia i kilku kart środkowych utworu. Trudno określić dokładnie, ile spośród rozdziałów zaginęło. Nazwa tekstu pochodzi od greckokatolickiej kapituły w Przemyślu, gdzie przechowywana była kopia rękopisu pochodząca z początków XVI wieku.

Satyra na leniwych chłopów – anonimowy polski utwór wierszowany, powstały około 1483 roku, należący do kręgu tzw. satyry stanowej.

Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium – uchwała dla diecezji wrocławskiej ze zjazdu biskupów oraz kleru z synodu wrocławskiego jaki się odbył w roku 1446, która została opublikowana w roku 1475 we Wrocławiu przez drukarnię Świętokrzyską. Zawiera pierwsze w historii teksty, jakie zostały wydrukowane w języku polskim.

Statuty Kazimierza Wielkiego – zbiory praw wydane przez Kazimierza III Wielkiego, króla Polski. Jedne z pierwszych na ziemiach polskich pisanych regulacji prawotwórczych, które weszły w życie w połowie XIV wieku.

Średniowieczne polskie pieśni pasyjne – zbiór pieśni religijnych w języku polskim, przeznaczonych na okres Wielkiego Postu, pochodzących z okresu średniowiecza. Zachowane utwory zebrano i opracowano w publikacji Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, wydanej w 1977 roku, zawierającej komplet tekstów i zapisów nutowych z tego okresu.

Święty Dusze, zawitaj k nam – polska średniowiecza pieśń do Ducha Świętego.

Testament Piotra Wydżgi – zabytek języka staropolskiego z XV wieku, mający postać testamentu i zawierający opis dotarcia do skarbów ukrytych w okolicach Rytra.

Wiersz o wybieraniu żony – polska piosenka ludowa pochodząca najprawdopodobniej z XV wieku, nieznanego autorstwa.

Wiersze o bitwie pod Grunwaldem – polskie średniowieczne pieśni poświęcone zwycięstwu w bitwie pod Grunwaldem.

Wyrok Piłata – krótki tekst apokryficzny w języku polskim z przełomu XV i XVI wieku.