37 Sztuka prekolumbijska

Przed dotarciem Krzysztofa Kolumba do Ameryki i podbojem tego kontynentu dokonanym przez hiszpańskich konkwistadorów była to ziemia zamieszkana przez autochtoniczne ludy, które wytworzyły własne cywilizacje. Najstarsze ślady pobytu człowieka na terenach Ameryki odnaleziono w Tepexpan i Tlapacoya w Meksyku oraz w jaskini Pikimachay koło Ayacucho w Peru. Są to ślady datowane na 20 tysięcy lat p.n.e. Zazwyczaj przyjmuje się, że pierwsi ludzie na tereny Ameryki przybyli z Azji, przez Cieśninę Beringa, około 25-30 tysięcy lat temu. Rozwój różnych kultur tego obszaru uważa się za niezależny od rozwoju kultur Eurazji. Jednak nasza wiedza o początkach i źródłach rozwoju nadal jest niewielka. Pewnym jest, że zapoczątkowała ją chwila przejścia z koczowniczego trybu życia na osiadły, podjęcie uprawy kukurydzy oraz ziemniaka (Peru). Najstarsze cywilizacje obszaru Ameryki związane są z rytmem uprawy kukurydzy. Kalendarz świąt, odprawianych rytuałów, składania ofiar opiekuńczym bogom, podporządkowane były różnym etapom wzrostu tej rośliny. Mity interpretowały rzeczywistość, wyjaśniały zdarzenia towarzyszące życiu człowieka. Sztuka obrazująca mity miała za zadanie stworzyć wyobrażenie bogów, potrzebne przedmioty kultu. Jej twórcami byli przedstawiciele stanu kapłańskiego. Dzieła tworzone były w izolacji, przy zachowaniu niezbędnych rytuałów. Tkwiła w nich magiczna siła symbolu, wyrażona przez kolor, użyty materiał.

Sztuka Azteków – czas trwania i rozwoju to okres od XIII wieku do początków XVI wieku. Najważniejszym ośrodkiem kultury założonym przez Azteków było miasto Tenochtitlán założone na wyspach na jeziorze Texcoco. Było to trzecie centrum ceremonialne Mezoameryki. Plemiona cziczimeckie, które podbiły tereny centralnego płaskowyżu, przejęły ich dorobek kulturalny. Przez syntezę z własnymi obyczajami, doświadczeniami stworzyły nowe, niepowtarzalne wartości. Artyści azteccy preferowali rzeźbę w twardym kamieniu. Do dorobku ich sztuki należą pełne ekspresji przedstawienia bogów, wojowników, kapłanów. Do częstych tematów należą figurki zwierząt: ropuch, węży, małp i drapieżnych kotów. Do najbardziej monumentalnych pomników epoki należy Kamień Słońca, kalendarz aztecki. Ten ważący ok. 24 tony kamień został ułożony poziomo tak, że odczyt jest możliwy tylko z piramid. Płaszczyzna o średnicy 3,5 m pokryta jest reliefami o symbolicznym znaczeniu. W centrum umieszczono znak „poczwórnego ruchu” przedstawiający cztery słońca poprzednich epok i znak współczesnej epoki oraz symbole czterech stron nieba. Za nimi, po obwodzie umieszczono symbole dwudziestu dni. Kamień otaczają dwa węże – znak przemijającego czasu.

Blok z Cascajal – serpentynitowy blok, odkryty w 1999 roku w żwirowni w Cascajal w meksykańskim stanie Veracruz. Pokryty jest inskrypcją, która może być najstarszym znanym obecnie przykładem użycia pisma na kontynencie amerykańskim.

Cacaxtla – stanowisko archeologiczne położone w meksykańskim stanie Tlaxcala, ok. 70 km na wschód od miasta Meksyk. Ośrodek został wzniesiony przez Olmeków Xicalanca około 250 roku p.n.e. i pełnił funkcję zarówno obronną jak i religijną. Słynie z dobrze zachowanych, ozdobnych malowideł.

Cumbe Mayo – stanowisko archeologiczne położone około 19 km na południowy zachód od peruwiańskiego miasta Cajamarca, na wysokości 3300 m n.p.m. Miejsce to słynie głównie z ruin prekolumbijskiego akweduktu, mającego około 8 km długości.

Figurka z Las Limas – olmecka figurka przedstawiająca bliżej nieznane bóstwo, odnaleziona w 1965 roku niedaleko miejscowości Las Limas w meksykańskim stanie Veracruz.

Sztuka Inków – rozwijała się od XI wieku do połowy XVI wieku. Powstała nad brzegami jeziora Titicaca, objęła swoim zasięgiem płaskowyż boliwijski oraz północne regiony Chile i Argentyny.

Isla del Caño – niewielka zalesiona wyspa położona u wybrzeży Kostaryki na Oceanie Spokojnym oddalona 20 km na północny zachód od półwyspu Osa, należąca do prowincji Puntarenas. W całości tworzy rezerwat Isla del Caño Biological Reserve utworzony w 1978.

Juxtlahuaca – jaskinia położona w stanie Guerrero w południowo-zachodnim Meksyku. Podobnie jak niedaleka jaskinia Oxtotitlán zawiera naskalne malowidła kultury olmeckiej, które są najstarszymi znanymi przykładami tego rodzaju sztuki w Mezoameryce.

Kamienne kule z Kostaryki – monolityczne rzeźby w kształcie kul wykonane przez człowieka, odkryte na obszarze Kostaryki, o średnicy od kilku centymetrów do ponad dwóch metrów. Lokalnie są nazywane Las Bolas, co dosłownie oznacza Kule. W 2014 wraz z prekolumbijskimi osadami wodzowskimi kamienne kule wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Kamień Coyolxauhqui – aztecki artefakt w formie kamiennego dysku o średnicy 3,25 m. Został wykopany przypadkowo w dniu 21 lutego 1978 roku przez robotników kładących linię elektryczną pod jedną z ulic Meksyku. Miejsce, w którym go znaleziono, to podnóże niegdysiejszego Templo Mayor, głównej świątyni azteckiej stolicy Tenochtitlán.

Kamień Dedykacyjny – wykonany z serpentynitowego bloku, o wysokości 0,88 m i szerokości 0,60 m, pamiątkowy pomnik, wystawiony z okazji uroczystego poświęcenia w 1487 roku Templo Mayor, głównej świątyni w azteckiej stolicy Tenochtitlán. Obecnie znajduje się w zbiorach Narodowego Muzeum Antropologicznego w Meksyku.

Kamień Montezumy I – aztecki artefakt, przypuszczalnie kamień ofiarny (temalacatl), w formie cylindrycznego bazaltowego bloku o wysokości 68–76 cm i średnicy 224 cm. Obecnie znajduje się w zbiorach Narodowego Muzeum Antropologicznego w Meksyku.

Kamień Słońca lub Kamień Pięciu Er – kamienny dysk odkryty w XVIII wieku w rejonie Templo Mayor w Meksyku. Mierzy 358 cm średnicy, 98 cm grubości i waży 24 tony.

Kamień Świątynny – aztecki kamienny monument ozdobiony reliefami figuralnymi i glifami, odkryty w 1831 roku na terenie miasta Meksyk w miejscu, gdzie dawniej wznosił się pałac Montezumy II. Wystawiony został dla upamiętnienia ceremonii Nowego Ognia, która odbyła się w 1507 roku. Obecnie znajduje się w zbiorach Narodowego Muzeum Antropologicznego w Meksyku.

Kamień Tizoca – ogromny bazaltowy dysk odkryty 17 grudnia 1791 roku w rejonie Templo Mayor w Meksyku. Mierzy 267 cm średnicy, 121 cm grubości i waży 26 ton. Sądzi się, że mógł być kamieniem ofiarnym (temalacatl), jednak najprawdopodobniej był jedynie pomnikiem wykutym na cześć Tizoca, siódmego władcy Tenochtitlánu panującego w latach 1481–1486.

Lamanai jest mezoamerykańskim stanowiskiem archeologicznym i było kiedyś znacznej wielkości miastem cywilizacji Majów, położonym w północnym Belize, w dystrykcie Orange Walk. Nazwa miasta jest pochodzenia prekolumbijskiego i została zapisana przez hiszpańskich misjonarzy, a udokumentowana ponad tysiąc lat wcześniej w inskrypcjach Majów jako Lama'anayin.

Lubaantun, Lubaantún – ruiny miasta Majów znajdujące się w południowej części Belize, w Centralnej Ameryce. Lubaantun leży w dystrykcie Toledo ok. 42 km na północny zachód od jego stolicy Punta Gorda i ok. 3 km od wsi San Pedro Columbia na wysokości 61 m n.p.m. Jeną z najbardziej wyróżniających cech Lubaantun jest znaleziony tu duży zbiór miniaturowych przedmiotów z ceramiki, które przypuszczalnie były amuletami albo elementami ubiorów rytualnych.

Sztuka Majów – pomimo dużego obszaru zamieszkanego przez tę grupę językową i braku wspólnego państwa posiada wiele cech wspólnych.

Malarstwo jaskiniowe, malarstwo naskalne – rysunki i malowidła wykonane na ścianach lub sklepieniach jaskiń, które pochodzą najczęściej z epoki kamienia. Powstawały od okresu górnego paleolitu; najwcześniejsze malowidła naskalne datowane są na ok. 40 tys. lat p.n.e.

Nim Li Punit – miasto z okresu klasycznego cywilizacji Majów położone w belizańskim dystrykcie Toledo w odległości 40 km na północ od stolicy dystryktu Punta Gorda. Nim Li Punit znane jest również pod nazwą Big Hat lub Top Hat – nazwa w języku kekczi znaczy Wielki Kapelusz i odnosi się do dużego i wyszukanego nakrycia głowy z rzeźbionej steli znalezionej w ruinach, przedstawiającej jednego z dawnych władców miasta.

Oxtotitlán – jaskinia znajdująca się w stanie Guerrero w południowo-zachodnim Meksyku, ok. 30 kilometrów na północ od jaskini Juxtlahuaca. W latach 60. XX wieku odkryto w niej malowidła naskalne związane z kulturą olmecką.

Papier amate – rodzaj papieru otrzymywanego na terenie przedkolumbijskiego Meksyku z kory figowca Ficus glabra i pokrewnych gatunków z tego rodzaju.

Posąg Coatlicue – aztecka rzeźba przedstawiająca prawdopodobnie boginię Coatlicue, znajdująca się obecnie w zbiorach Narodowego Muzeum Antropologicznego w Meksyku. Jest to największa zachowana rzeźba aztecka i jedna z najlepiej znanych na świecie. Posąg wykonany jest z andezytu i mierzy 2,52 metra wysokości.

Pusilha – stanowisko archeologiczne w Belize. Jego położenie na szlaku handlowym ze wschodu na zachód pozwala archeologom na historyczną ocenę drugorzędnego ośrodka Majów. Przeprowadzone wykopaliska zmieniły poglądy na społeczne i polityczne stosunki między większymi i mniejszymi miastami Majów. Badania prowadzone w Pusilha zaczęły się na początku XX wieku i trwają do dnia dzisiejszego.

Ruiny miast Majów w Belize zawierają wiele dobrze znanych i historycznie ważnych stanowisk archeologicznych prekolumbijskich Majów. Belize jest uważane za część południowych nizin Majów w mezoamerykańskim kręgu kulturowym. Stanowiska tu znalezione były zamieszkałe od okresu preklasycznego do okresu przed i po przybyciu Hiszpanów w XVI wieku.

Rysunki z Nazca – system linii, które oglądane z góry przypominają kształtem zwierzęta, rośliny lub figury geometryczne, będący dziełem kultury Nazca. Znajdują się w południowo-zachodniej części Peru, niedaleko miasta Nazca, na obszarze ponad 50 km długości i 14 km szerokości. Linie znajdują się na czterech płaskowyżach: Palpa, Ingenio, Nazca i Socos, położonych pomiędzy 419 a 465 kilometrem autostrady panamerykańskiej. Zostały stworzone przez Indian Nazca między rokiem 300 p.n.e. a 900 n.e.

Statuetka z Tuxtla – niewielka figurka kamienna datowana na późną fazę okresu preklasycznego, pokryta hieroglificzną inskrypcją w tzw. piśmie epi-olmeckim, stanowiącą jeden z najwcześniejszych przykładów użycia pisma na obszarze Mezoameryki.

Stela 1 z La Mojarra – odkryta w 1986 roku wapienna stela z okresu epi-olmeckiego, pokryta inskrypcją stanowiącą jeden z najstarszych znanych przykładów użycia pisma na obszarze Mezoameryki. Jest to także jeden z najdłuższych tekstów prekolumbijskich zachowanych do współczesności. Inskrypcję zapisano tzw. pismem epi-olmeckim, którego odczytanie wzbudza wśród badaczy kontrowersje.

Talud-tablero – styl architektoniczny stosowany przy budowie piramid w Mezoameryce począwszy od okresu klasycznego. Jego cechą charakterystyczną jest wykorzystanie w konstrukcji piramidy pionowych płaszczyzn ściennych zwieńczonych platformami (tablero) naprzemiennie z formacjami pochyłych płyt (talud). Na tablero często umieszczane były dekoracje reliefowe.

Tenochtitlán [] – stolica państwa Azteków, założona około 1325 roku na wyspie pośrodku jeziora Texcoco.

Teotihuacán, Teotihuacan [] – stanowisko archeologiczne położone na centralnym płaskowyżu, na północny wschód od miasta Meksyk. Nazwa stanowiska pochodzi z języka nahuatl i można ją przetłumaczyć jako: miejsce, w którym ludzie stają się bogami. Równocześnie jest to nazwa kultury, której wpływ na inne ludy Mezoameryki był przemożny.

Sztuka toltecka – po upadku Teotihuacanu na terenach Meksyku powstał nowy ośrodek kultu religiiijnego Tula (Tollan). Była to stolica Tolteków. Miasto powstało w IX wieku, jego upadek datowany jest na drugą połowę XII wieku. Zdaniem wielu badaczy zajmujących się historią Mezoameryki, Toltekowie to potomkowie mieszkańców Teotihuacanu, którzy opuścili zniszczone miasto. Są też teorie mówiące, że byli oni potomkami koczowniczych plemion, które w VII wieku napadły miasto, a następnie osiedliły się w jego granicach i nauczyły rzemiosła.

Tula – zachowane ruiny miasta Tolteków, w środkowym Meksyku, w zachodniej części stanu Hidalgo. Miasto zostało założone w IX wieku, po upadku Teotihuacánu, jako Tollan. Miejsce założenia miasta miało charakter obronny, otoczone było z trzech stron ścianami wąwozu, którego dnem płynęła rzeka. Największy rozkwit przeżyło w X wieku, kiedy to liczyło dziesiątki tysięcy mieszkańców i zajmowało obszar 16 km2. Było centrum kulturowym Mezoameryki. Zniszczone w XII wieku przez plemiona Chichimeków. Przetrwało do podboju Meksyku przez Hiszpanów jako zależne od Azteków małe miasto-państwo. Obecnie znajduje się w nim park archeologiczny związany ze sztuką Tolteków.

Tumbaga – nazwa nadana przez Hiszpanów stopowi złota i miedzi, używanemu przez złotników kultur prekolumbijskich Ameryki Południowej.

Uxbenka – prekolumbijskie stanowisko archeologiczne położone na południu Belize w dystrykcie Toledo. To miejskie osiedle starożytnych Majów jest najwcześniejszym ze znanych miast na nizinach południowego Belize, w którym znaleziono dowody na osadnictwo we wczesnym okresie klasycznym według mezoamerykańskiej chronologii. W mieście odkryto wiele stell. Jest jednym z pięciu stanowisk majańskich w regionie, do których zaliczają się też Nim Li Punit i Lubaantun. Przypuszcza się, że Uxbenka została założona przez ludność z niziny Petén.

Zapatera – wyspa o powierzchni 52 km² utworzona przez nieaktywny wulkan tarczowy o tej samej nazwie. Wyspa znajduje się w południowo-wschodniej części Nikaragui, w północnej części jeziora Nikaragua i jest częścią departamentu Granada. Od 1983 jest jednym z 78 parków narodowych Nikaragui. Według spisu z 2005 wyspę zamieszkiwało 566 mieszkańców.