36 Prusy

Prusy – region historyczny położony pomiędzy dolnym Niemnem a dolną Wisłą.

Wolne Państwo Prusy – niemiecki kraj związkowy powstały po upadku Królestwa Prus i Cesarstwa Niemieckiego.

Baby pruskie – kamienne posągi, pochodzące zapewne ze średniowiecza, o nieznanej funkcji i pochodzeniu.

Barcja – terytorium historyczne w Prusach, na wschodnim brzegu Łyny, zamieszkiwane pierwotnie przez jedno z plemion pruskich – Bartów. Terytorium Barcji weszło w skład krainy historycznej Prusy Dolne i być może częściowo Warmii.

Kamienne baby w Bartoszycach (Bartki) – dwie kamienne figury, tj. baby kamienne należące do grupy tzw. bab pruskich w Bartoszycach w powiecie bartoszyckim, wpisane do rejestru zabytków archeologicznych województwa warmińsko-mazurskiego.

Bunt Koggego – wydarzenia w Gdańsku na przełomie lat 1456/1457.

Diecezja pomezańska – jedna z czterech diecezji pruskich położona pomiędzy Warmią a ziemią chełmińską. Została utworzona 28 lipca 1243 r. decyzją legata papieskiego Wilhelma z Modeny, zatwierdzoną przez papieża Innocentego IV 30 lipca 1243 r. Granice diecezji zostały wyznaczone następująco: „zamyka ją Osa, Wisła i jezioro Drużno, postępując w górę rzeką Pasłęką tak, że powinny się w niej znaleźć żuławy: kwidzyńska i zantyrska”. Katedrą diecezjalną była katedra w Kwidzynie.

Diecezja sambijska - jedna z czterech diecezji na terenie Prus. Erygowana 4 lipca 1243 roku. Wchodziła w skład metropolii ryskiej.

Diecezje pruskie – biskupstwa na podbijanym w XIII wieku terytorium Prus.

Galindia – jedna z krain leżących w południowej części Prus, zamieszkana przez plemię Galindów.

Germanizacja nazw w Prusach – proces zmian nazw miejscowych niemających pochodzenia niemieckiego, zachodzący w XIX i XX wieku w państwie pruskim – do 1918 w Królestwie Prus, a następnie w kraju związkowym Prusy. Szczególne nasilenie zmian miało miejsce w III Rzeszy. Do 1939 roku zmiany dotyczyły pruskich prowincji na Dolnym i Górnym Śląsku oraz w Prusach Wschodnich, a po 1939 na terytoriach zagrabionych Rzeczypospolitej Polskiej. Zmiany, jakich dokonano po 1939 na obszarze tzw. Kraju Warty oraz Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie, odbywały się poza obszarem Prus i w niniejszym artykule nie zostały omówione.

Gusiew – miasto w obwodzie kaliningradzkim w Rosji.

II powstanie pruskie 1260-1274 rozpoczęło się we wrześniu 1260 roku, po klęsce wojsk krzyżackich w bitwie ze Żmudzinami nad jeziorem Durbe. W bitwie zginęli: marszałek Henryk Botel, mistrz krajowy Inflant Burchard von Hornhausen oraz ok. 150 rycerzy zakonu.

Kolej Stargardzko-Poznańska – pierwsza linia kolejowa w Wielkopolsce powstała z inicjatywy Szczecina, który od 1843 miał połączenie z Berlinem, a od 1846 ze Stargardem.

Kolej Warszawsko-Bydgoska – linia kolejowa, otwarta 4 grudnia 1862, długości 143 km, łącząca Łowicz (Warszawę) z Bydgoszczą (Berlinem) przez Kutno – Włocławek – Aleksandrów Kujawski. Po stronie pruskiej linia wiodła przez Toruń do Bydgoszczy, gdzie łączyła się z Pruską Koleją Wschodnią.

Kaliningrad – miasto w Rosji, przy ujściu Pregoły do Zalewu Wiślanego, stolica obwodu kaliningradzkiego. Jest to ważny morski port handlowy i wojenny, połączony torem wodnym z otwartym Morzem Bałtyckim i awanportem Bałtyjsk, a także ośrodek przemysłu środków transportu, maszynowego, celulozowo-papierniczego i rybnego. Stanowi węzeł kolejowy, obsługiwane jest przez port lotniczy w pobliskim Chrabrowie. W mieście działają liczne szkoły wyższe. W 2020 roku liczyło 489,3 tys. mieszkańców.

Północne wyprawy krzyżowe lub bałtyckie wyprawy krzyżowe – krucjaty podejmowane przez katolickich królów Danii i Szwecji oraz niemieckie zakony rycerskie: zakon kawalerów mieczowych i zakon krzyżacki oraz ich sprzymierzeńców przeciwko ludom północnej Europy, zamieszkałym wokół południowych i wschodnich brzegów Bałtyku wyznających różne religie niechrześcijańskie. Rezultatem ich było narzucenie długotrwałego panowania skandynawskiego i niemieckiego na terenach Finlandii, Łotwy i Estonii oraz na terenie Prus. Także szwedzkie i niemieckie kampanie przeciwko prawosławnym Rusinom są czasami uważane za część krucjat północnych. Niektóre z tych wojen były nazwane krucjatami podczas średniowiecza, ale inne, wliczając w to większość krucjat szwedzkich, zostały po raz pierwszy nazwane krucjatami przez XIX-wiecznych nacjonalistyczno-romantycznych historyków.

Mila pruska – miara odległości, równa 7532,48 metrom. Używana była w Prusach, również na ziemiach polskich pod zaborem pruskim, jako miara pocztowa, tzw. mila pocztowa.

Nadrowia – kraina pruska znajdująca się na wschód od dolnego Niemna w dorzeczu Pregoły.

Natangia – terytorium historyczne położone na terenie krainy historycznej Prusy Dolne. Pierwotnie obejmowało obszar zamieszkany przez jedno z plemion pruskich – Natangów, położony pomiędzy Sambią, Warmią, Barcją i być może Nadrowią. Granice terytorium plemiennego znane są tylko w przybliżeniu. Nie wiadomo, czy Natangia obejmowała ziemię Sclunien i sięgała do Zalewu Wiślanego, podobnie jak nie jest pewne, czy obejmowała ziemię Unsatrapis nad dolną Łyną. Na terenie Natangii plemiennej prawdopodobnie położony był ośrodek kultu Romowe.

Nowy Śląsk – prowincja pruska istniejąca w latach 1795–1807. Była to odrębna jednostka administracyjna, która nie była położona na terenie historycznego Śląska. Została ona utworzona ze skrawka byłego województwa krakowskiego. Są to okręgi: Siewierza, Pilicy i Lelowa ze stolicą w Żarkach, anektowane przez Prusy w III rozbiorze Polski.

Pogezania – terytorium plemienne występujące w wykazie krzyżackiego kronikarza z XIV wieku Piotra z Dusburga. Leżała nad górną Pasłęką, sąsiadowała z Pomezanią, Warmią, Barcją i Galindią. Pogezania była oddzielona od Pomezanii m.in. jeziorami Piniewo i Sambród oraz położonym na wschód od nich i na południe od wsi Sambród zwartym kompleksem leśnym.

Pomezania – terytorium w Prusach zamieszkane przez pruskie plemię Pomezanów.

Powstania pruskie – trzy powstania Prusów przeciwko zakonowi krzyżackiemu w XIII wieku.

Pruska Kolej Wschodnia – linia kolejowa długości około 740 km, łącząca Berlin ze stolicą Prus Wschodnich – Królewcem oraz z leżącymi na granicy z Imperium Rosyjskim Ejtkunami.

Fundacja Pruskiego Dziedzictwa Kultury, tłumaczona także jako Fundacja Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego i Fundacja Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego – niemiecka fundacja z siedzibą w Berlinie mająca na celu zachowanie, pielęgnację i uzupełnianie zbiorów i archiwów rozwiązanego po drugiej wojnie światowej państwa pruskiego.

Prusy Dolne – jedna z krain historycznych w obrębie Prus, obejmująca ziemie dawnego państwa krzyżackiego położone na północ i wschód od Warmii.

Prusy Górne – kraina historyczna w północno-wschodniej Polsce, jedna z krain historycznego regionu Prusy, położona na zachód od Warmii, na wschód od Pomorza oraz na północny zachód od Mazur.

Kętrzyn – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, siedziba powiatu kętrzyńskiego.

Sambia – kraina historyczna w Prusach, zamieszkana przez jedno z plemion pruskich. W 2 poł. IX wieku osiedlali się na niej Szwedzi, a w 2 poł. X wieku Duńczycy, w tym Haakon, syn Haralda Sinozębego. W X wieku Sambia była centrum handlowym Prus, skąd eksportowano skórki kun i bursztyn. Od IX do XIII wieku Duńczycy kilkakrotnie wyprawiali się do Sambii co oznacza, że były to podboje nietrwałe. Do Sambii prowadził szlak handlowy z Brześcia przez Drohiczyn, Wiznę, Rajgród, Szurpiły, Jegliniec, Gąbin.

Sasinowie – południowe plemię pruskie. Staropruski wyraz sasins oznaczał zająca. Czasem tereny zajmowane przez Sasinów określano ziemią zajęcy.

Skalowia – kraina pruska, jej nazwa oznaczała prawdopodobnie jakieś określenie lasu. Znajdowała się po obu stronach dolnego biegu rzeki Niemen od ujścia Mitawy do Zalewu Kurońskiego.

Truso – nazwa istniejącego od końca VIII do końca X wieku pruskiego portu i osady handlowej (emporium) na południowym wybrzeżu Bałtyku, w okolicach ujścia Wisły i rzeki Elbląg.

Umowa zakonu krzyżackiego z najemnikami, układ o zapisie gwarancyjnym dla najemników – umowa zawarta 9 października 1454 r. w twierdzy w Marienburgu (Malborku) pomiędzy władzami zakonu krzyżackiego, reprezentowanymi przez Wielkiego Mistrza Ludwiga von Erlichshausena, a dowódcami (rotmistrzami) walczących po stronie zakonu w wojnie trzynastoletniej oddziałów (rot) wojsk najemnych, reprezentowanymi przez Bernarda von Zinnenberga. W zamian za uzyskanie zapisu gwarancyjnego z prawem sprzedaży najważniejszych, znajdujących się w rękach krzyżackich twierdz pruskich, na poczet niezapłaconego żołdu najemnicy zgodzili się kontynuować działania zbrojne po stronie zakonu do 19 lutego 1455 r. pomimo nieuiszczenia im umówionej zapłaty. Umożliwiło to zakonowi krzyżackiemu odparcie ofensywy Królestwa Polskiego na Malbork w styczniu 1455 r., odbicie Königsbergu (Królewca) wraz z Dolnymi Prusami i Sambią od Związku Pruskiego oraz odzyskanie szeregu twierdz z rąk Związku Pruskiego.

Wielka Puszcza – średniowieczne określenie kronikarzy na wyludniony puszczański obszar, położony na kresach państwa zakonnego, graniczący od południowego wschodu z Litwą, a od południa z Mazowszem. Wcześniej zamieszkany był przez Galindów oraz Jaćwingów.

Związek Pruski – organizacja do obrony interesów i praw, o powołaniu której zadecydowano na zjeździe ziem i miast pruskich w Elblągu 21 lutego 1440 r. Projekt statutu został ustalony, wyznaczono termin zjazdu celem opieczętowania aktu na 13 marca, na który postanowiono zwołać nieobecne w Elblągu okręgi Prus. Hans von Ziegenberg przewodniczył ośmioosobowej delegacji do wielkiego mistrza, która przedstawiła mu konieczność założenia związku wobec zatargów w Zakonie i zamiarów Polaków. Delegaci prosili o utrzymanie przywilejów i obiecywali wielkiemu mistrzowi pomoc w utrzymaniu się przy władzy.