37 Armia starożytnego Rzymu

Armia rzymska – siły zbrojne starożytnego Rzymu, które pozwoliły mu zdobyć, a potem utrzymać dominację w świecie antycznym przez ponad tysiąc lat. Taką rolę spełniała armia rzymska w czasach republiki jak i w okresie cesarstwa. Armia owa składała się z wojsk lądowych (legiony) oraz floty (classis). Jednak nawet na morzu wojska lądowe stanowiły główną siłę sprawczą armii.

Acies triplex – szyk wojskowy stosowany przez legiony rzymskie, formowany według schematu quincunx. Nazwa pochodzi od potrójnego uszeregowania manipułów w legionie. Manipuł składał się ze 120-150 ludzi, 6 szeregów po 20-25 żołnierzy. W szyku acies triplex manipuły oddzielone były od siebie przerwą o szerokości czoła manipułu z następnej linii. Miało to na celu zapewnienie dużej manewrowości i łatwości przegrupowywania się przy jednoczesnym zachowaniu możliwości szybkiego tworzenia zwartej linii wojsk.

Adlocutio – w starożytnym Rzymie specjalne przemówienie cesarza do zgromadzonych wojsk.

Aquila – insygnium legionów rzymskiej armii w formie orła wykonanego ze srebra lub złota i umieszczonego na drzewcu często zdobionym metalowymi krążkami phalerae, wprowadzone przy okazji reformy armii dokonanej przez Gajusza Mariusza. Noszone w czasie marszu przez aquilifera.

Aquilifer − żołnierz rzymskiej armii wyznaczony do noszenia legionowego symbolu, aquili.

Arkbalista lub arkabalista – rzymska machina oblężnicza, ciężka kusza umieszczona na dwukołowej lawecie.

Bucina albo buccina – instrument dęty w kształcie mocno zakrzywionego rogu, używany przez starożytnych Rzymian.

Burgus lub też turris („wieża”) – przejęta przez Rzymian pierwotnie germańska nazwa małego kasztelu w kształcie wieży czy też wieży strażniczej z okresu późnego antyku, który był zwykle otoczony rowem i wałem.

Caligae l.poj. caliga (łac.) – obuwie noszone przez rzymskich legionistów do centurionów włącznie, rodzaj sandałów.

Cassis – typowy, otwarty, metalowy hełm rzymskich legionistów, wywodzący się z formy hełmu celtyckiego.

Castra Praetoria – koszary pretorianów w Rzymie. Lucjusz Strabo nakłonił Tyberiusza, aby przenieść pretorianów do jednych koszar. Od tego czasu wszystkie 9 kohort pretorianów stacjonowało w jednych koszarach. Obóz ten miał kształt czworokąta o wymiarach 440 × 338 metrów i był otoczony murem.

Castrum Romanum (łacina), częściej w gramatycznej liczbie mnogiej: castra Romana lub castra Romanorum – warowny obóz rzymski wznoszony przez legionistów według ściśle określonego planu, przeważnie na wzniesieniu w pobliżu wody i lasu, na terenie umożliwiającym szybkie rozwinięcie szyków; kwadratowy lub prostokątny, otoczony zawsze fosą i wałem (agger), często też murem lub palisadą (vallum), z czterema bramami.

Centurion w antycznym Rzymie miał dwa znaczenia:

Clipeus (łac.) – okrągła tarcza rzymskiej piechoty najprawdopodobniej stosowana pod wpływem etruskim; podczas pierwszej wojny samnickiej została zastąpiona dużą tarczą czworoboczną.

Cohortes urbanae – w starożytnym Rzymie zbrojna formacja policyjna dbająca o bezpieczeństwo najważniejszych miast. Kohorty miejskie stacjonowały przede wszystkim w samym Rzymie, ale także w Puteoli, Ostii, Carthago i Lugdunum. Wszystkimi jednostkami na danym terenie dowodził z urzędu prefekt miejski.

De Munitionibus Castrorum – autor dzieła nieznany, wcześniej dziełko przypisywano Hyginusowi Gromaticusowi, współcześnie nauka określa autorstwo mianem Pseudo-Hyginus. Traktat O wytyczaniu obozów wojskowych datuje się różnie, a rozpiętość czasowa proponowana przez uczonych sięga od I wieku n.e. aż do przełomu III i IV wieku n.e.

Disciplina (Discipulina) – jedno z pomniejszych bóstw mitologii rzymskiej, personifikacja dyscypliny.

Equites singulares Augusti – osobista kawaleria cesarza, formacja została powołana przez Trajana pod koniec I w. n.e, wraz z Germani Corporis Custodes, powołaną przez Augusta, stanowiła gwardię przyboczną cesarza Rzymu, podstawowym zadaniem Equites singulares Augusti była ochrona cesarza, gdy opuszczał Rzym.

Gladius – krótki miecz rzymskich legionistów, przeznaczony zarówno do cięcia, jak i kłucia.

Hastati – w rzymskim legionie republikańskim legioniści walczący w pierwszej linii manipułów. Uzbrojeni podobnie jak principes w dwa oszczepy (pila) oraz krótkie obosieczne miecze (gladius). Za uzbrojenie ochronne służyła im tarcza scutum, hełm typu montefortino, metalowy napierśnik (phylax) i rzadziej nagolennice. Byli zdecydowanie lżej uzbrojeni od principes i triarii na co wskazuje opis z bitwy pod Zamą. Razem z velites stanowili najmłodszą i najmniej doświadczoną grupę w legionie. Rekrutowano ich spośród mężczyzn w wieku 17-24 lat, których było stać na uzbrojenie hastatusa. W I w. przed Chrystusem, gdy uzbrojenie legionistów zostało ujednolicone, nazwa hastati stała się nazwą formalną.

Honesta missio – łacińskie określenie oznaczające zwolnienie wojskowego ze służby po upływie przewidzianego prawem terminu. Wraz z jego nadejściem żołnierz nabywał prawa weterana, w tym prawa obywatelskie i prawo do zawarcia małżeństwa, a także otrzymywał premię finansową wypłacaną przez Aerarium.

Jazda rzymska – formacja wojskowa w starożytnym Rzymie, walcząca i poruszająca się konno, rekrutująca się w czasach republiki jak i cesarstwa głównie z barbarzyńskich sprzymierzeńców (foederati) między innymi Galów i Germanów. W legionach istniały jednak także oddziały jazdy składające się z Rzymian – początkowo byli to ekwici. Podział cesarstwa na dwie części, sprawił iż zwiększyła się rola kawalerii – we wschodniej części stała się ona nawet trzonem armii rzymskiej. Jazda podobnie jak piechota przez cały czas istnienia państwa rzymskiego ulegała przemianom.

Labarum – sztandar legionów rzymskich (vexillum) używany tylko, gdy cesarz był z wojskiem. Czworokątna purpurowa chorągiew imperium ze złotymi frędzlami zawieszona na poprzecznej belce, na której pierwotnie osadzony był orzeł, a później chrystogram Chi Rho. Zostało wprowadzone w Cesarstwie rzymskim w okresie cesarza Konstantyna Wielkiego lub wcześniej.

Legion albo legia – podstawowa i największa jednostka taktyczna armii rzymskiej złożona przede wszystkim z ciężkozbrojnej piechoty. Odpowiednik współczesnej dywizji. W pierwszych trzech wiekach imperium armia rzymska liczyła od 25 do 34 legionów. W wyprawach legionów uczestniczyli również kamieniarze, cieśle, inżynierowie i inni rzemieślnicy.

Limes – systemy rzymskich umocnień granicznych wznoszonych na krańcach imperium szczególnie narażonych na najazdy.

Limes sarmatiae – system rzymskich wałów ziemnych i rowów w dzisiejszych środkowych Węgrzech na wschód od Dunaju. Początki tego rozległego systemu umocnień sięgają prawdopodobnie końca II wieku n.e. Poważna rozbudowa fortyfikacji nastąpiła jednak dopiero w IV wieku n.e. i miała na celu ochronę i kontrolę obszarów zamieszkałych przez Sarmatów, sprzymierzonego z Rzymem ludu koczowniczego oraz Panonii przed najeźdźcami ze wschodu. Pozostałości ziemnych umocnień ciągną się przez Wielką Nizinę Węgierską oraz część Rumunii i Serbii. Są znane, szczególnie na Węgrzech, pod wieloma, pochodzącymi z podań ludowych, nazwami, m.in. pod najbardziej znaną Csörsz árok i zostały przypuszczalnie wybudowane w okresie panowania Konstantyna I Wielkiego (306–337) lub Konstantyna II (337–340).

Manipuł – jednostka taktyczna armii rzymskiej, składająca się z dwóch centurii.

Optio − niższy oficer rzymskiej armii pomagający centurionowi w dowodzeniu centurią. Optio był wybierany przez dowódcę centurii i pełnił funkcję oficera odpowiedzialnego za organizację i utrzymanie porządku w oddziale. Stopień ten może być w przybliżeniu porównany do porucznika. Optio był najprawdopodobniejszym kandydatem na następcę centuriona w razie jego rezygnacji lub śmierci. Żołd optiona był dwukrotnie wyższy niż zwykłego legionisty.

Parazonium – rodzaj ozdobnego sztyletu rzymskiego służącego głównie celom reprezentacyjnym i ceremonialnym.

Pretorium – siedziba wodza lub władcy w rzymskim obozie wojskowym (castra) - namiot lub dom w obozach stałych. Przed pretorium znajdował się plac - forum żołnierskie.

Pugio – krótki sztylet rzymski używany do walki wręcz i należący do wyposażenia legionisty.

Dyplom wojskowy – współczesne określenie rzymskich dokumentów potwierdzających zwolnienie żołnierza z wojska i nadanie mu przez cesarza obywatelstwa rzymskiego w nagrodę za wierną służbę. Dyplom, spisany na dwóch brązowych tablicach, był potwierdzoną notarialnie kopią oryginalnej constitutionis, sporządzanej przez urzędników cesarskich i wystawionej na widok publiczny w Rzymie. Żołnierz potwierdzał nim swoje prawa w miejscu osiedlenia, najczęściej po 25 latach służby.

Scholae Palatinae – oddziały bizantyjskiej gwardii pałacowej w późnej starożytności.

Scutum – tarcza piechoty rzymskiej. Duża i lekko wypukła. Jej kształt ewoluował od owalu (Republika) do prostokąta (Cesarstwo). Jej wprowadzenie było przypisywane legendarnemu władcy, Markowi Furiuszowi Kamillusowi. Spośród wyposażenia legionistów rzymskich była najbardziej wyróżniającym się elementem i stanowiła ich główne uzbrojenie obronne. Piechurzy podczas walki trzymali ją lewą ręką, w marszu zawieszali ją na plecach za pomocą rzemienia.

Testudo – szyk obronny legionów rzymskich stosowany w celu obrony przed ostrzałem łuczników. Polegał na utworzeniu zwartej prostokątnej kolumny, w której legioniści z pierwszego szeregu i z boków formacji trzymali tarcze pionowo przed sobą lub od strony odsłoniętego swojego boku, natomiast legioniści z wewnętrznych szeregów trzymali tarcze poziomo nad sobą i nad legionistami pierwszego i bocznych szeregów, tworząc w ten sposób osłonę całego szyku przed strzałami przeciwnika. Poruszający się w takiej kolumnie legioniści przypominali osłoniętego skorupą żółwia – stąd nazwa. Szyk testudo miał również wady:utrudniał żołnierzom przejście do walki wręcz, gdyż żołnierze ustawieni byli bardzo ciasno i zmuszeni do trzymania swoich tarcz inaczej niż do walki wręcz. W czasie bitwy pod Carrhae 9 czerwca 53 roku p.n.e. Rzymianie, gdy pozostawali w regularnym szyku, byli ostrzeliwani przez partyjskich konnych łuczników, natomiast gdy przechodzili do testudo, byli atakowani przez katafraktów. legioniści w pierwszym szeregu mieli odsłonięte nogi oraz głowy, co stwarzało możliwość ich trafienia. szyk testudo był narażony na ostrzał za pomocą machin miotających, ponieważ stanowiła stosunkowo duży, zwarty cel. Pojedynczy celny ciężki pocisk wystrzelony z katapulty lub balisty mógł zabić kilku, a nawet kilkunastu legionistów.

Triarii – w rzymskim legionie republikańskim legioniści walczący w trzeciej linii manipułów.

Velites – w okresie republiki rzymskiej piechota lekkozbrojna, prowadząca działania przed linią manipułów. Formacja ta wywodziła się z wcześniejszych leves.