38 Typologia jezior

Jeziora są klasyfikowane według szeregu różnych czynników. Należą do nich: sposób powstawania misy, chemizm wód, częstość mieszania się wody, czy trofię.

Zbiornik astatyczny – zbiornik wodny charakteryzujący się nieregularnymi i często bardzo znacznymi zmianami poziomu wody, a co za tym idzie znaczną zmiennością warunków bytowania organizmów żywych. Zbiorniki astatyczne często całkowicie wysychają. Najmniejsze i najbardziej krótkotrwałe zbiorniki astatyczne są w zasadzie kałużami, większe są stawami (sadzawkami).

Jezioro drumlinowe – typ jeziora wyróżniany na podstawie genetycznej, podtyp jeziora lodowcowego. Powstaje w wyniku wypełnienia wodą zagłębień towarzyszących drumlinom, w trakcie lub po cofaniu się lodowca. Zazwyczaj jest niewielkie i stosunkowo płytkie, może być wypełnione torfem. Przykładami mogą być chronione drumliny i jeziora na Pojezierzu Dobrzyńskim koło Zbójna czy pola drumlinowe koło Stargardu. W bliźniaczy niemalże sposób powstają jeziora przyozowe.

Jezioro dystroficzne, jezioro oligo-humotroficzne – w typologii jezior, jezioro, w którym produkcja oparta jest w większości na materii allochtonicznej, a więc niska jest produkcja pierwotna. W odróżnieniu od typowych jezior oligotroficznych, które też charakteryzują się małą produkcją pierwotną, ilość węgla organicznego jest jednak duża. Definicję tę spełniają m.in. jeziora saprotroficzne, ale najczęściej pojęcie jezioro dystroficzne utożsamiane jest z jeziorem polihumusowym. Inną próbą doprecyzowania znaczenia jest używanie nazwy jezioro oligo-humotroficzne. Są to więc najczęściej zbiorniki śródbagienne charakteryzujące się dużą zawartością kwasów humusowych, torfu lub butwiny i niską produktywnością biologiczną. Ponieważ pojęcie dystrofii jest nieścisłe – może obejmować zarówno jeziora skądinąd oligotoficzne, jak i jeziora eutroficzne – niektórzy propagują uściślenie nazwy jezior zawierających duże ilości substancji humusowych jako jeziora humotroficzne.

Jezioro endoreiczne – jezioro bezodpływowe, w którym dopływ wody równoważony jest przez parowanie, przykładem takiego jeziora jest jezioro Eyre w Australii lub jezioro Titicaca w Ameryce Południowej.

Jezioro eutroficzne – w typologii jezior: jezioro słodkowodne odznaczające się dużym stężeniem substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie, co powoduje silny rozwój życia biologicznego przy jednoczesnym spadku ilości tlenu w wodzie i ograniczeniu procesów mineralizacji. Jeziora eutroficzne nie są głębokie, ich woda obfituje w sole mineralne i ma odcień zielony lub zielonożółty co spowodowane jest masowym rozwojem glonów. Charakteryzują się małą przezroczystością wody, w takich zbiornikach zasięg penetracji światła słonecznego do wód jest niewielki, szczególnie latem, i sięga niekiedy tylko 20–100 cm. Wody takich jezior mają odczyn zasadowy lub obojętny.

Glinianka – wyrobisko górnicze po odkrywkowej eksploatacji gliny, często zalane wodą.

Jezioro eoliczne – rodzaj jeziora wyróżnianego ze względu na genezę – powstanie na skutek działalności wiatru. Wśród jezior eolicznych wyróżnia się deflacyjne oraz akumulacyjne. Najczęściej są to małe i płytkie zbiorniki. Największym spośród jezior eolicznych jest kazachskie Teke, powstałe w głębokiej na 80 m dolinie.

Jezioro episzelfowe – naturalny zbiornik wody słodkiej, powstały przez zamknięcie odpływu wody z doliny (fiordu) przez lodowiec szelfowy. Ze względu na różnicę gęstości, napływająca od góry woda słodka tworzy warstwę na powierzchni gęstszej wody morskiej, sięgającą głębokością aż do podstawy bariery lodowca. Jeziora episzelfowe są unikatowymi zbiornikami wody, jako że nie posiadają stałego dna – fizycznie od dołu jezioro ogranicza warstwa słonej wody.

Jezioro kalderowe – rodzaj jeziora, podtyp jeziora wulkanicznego. Tworzy się ono w kalderze, czyli wielkim zagłębieniu w szczytowej części wulkanu powstałym najczęściej wskutek gwałtownej eksplozji. Jeziora kalderowe mogą osiągać stosunkowo dużą powierzchnię i istnieć wiele tysięcy lat. Nie zawsze są odróżniane od jeziora kraterowego, które jednak powstają w wyniku wypełnienia stożka wodą bez jego wcześniejszej eksplozji. Największym na świecie jeziorem kalderowym o powierzchni 1000 km² jest Toba w Indonezji.

Jezioro rzeczne – typ jeziora, znajdującego się w ramach dawnego lub obecnego biegu rzeki. Może być powstałe w odciętych meandrach albo jezioro będące rozszerzeniem rzeki na pewnej długości jezioro korytowe albo wreszcie znajdować się w lub za deltą.

Jezioro karowe, jezioro cyrkowe – rodzaj jeziora polodowcowego, powstałego w obrębie kotła lodowcowego po ustąpieniu lodowca, inaczej mówiąc wody tego jeziora wypełniają obniżenia powstałe w wyniku erozyjnej działalności lodu lodowcowego w miejscu jego gromadzenia, a więc w cyrku lodowcowym. Mają małą powierzchnię, owalny kształt, strome brzegi i są stosunkowo głębokie.

Jezioro krasowe – rodzaj jeziora w obniżeniu krasowym wypełnionym wodą. Powstaje w wyniku:podniesienia się zwierciadła wód podziemnych ; niedostatecznego odwodnienia polja ; wyścielenia dna leja krasowego osadami nieprzepuszczalnymi; zapadnięcia się skał gipsowych lub wapiennych.

Jezioro lobeliowe – jezioro o małej twardości wody, a często także stosunkowo niskiej trofii, przeważnie o kwaśnym odczynie. Jeziora takie nazwę swą zawdzięczają zimozielonej roślinie wodnej lobelii jeziornej – reliktu borealno-atlantyckiego. Niska trofia sprawia, że woda ma dużą przezroczystość i piaszczysto-muliste dno. Mogą tu żyć tylko specyficzne rośliny, niewymagające zbyt wielu związków mineralnych, między innymi poryblin jeziorny czy brzeżyca jednokwiatowa. Jeziora te są wyjątkowo wrażliwe na zanieczyszczenia. Jeziora takie można spotkać głównie na Pomorzu, na przykład w Borach Tucholskich.

Jezioro meandrowe – rodzaj jeziora, powstającego między wałami brzegowymi aktywnego i opuszczonego (starorzecze) koryta rzeki meandrującej.

Jezioro meteorytowe – jezioro wypełniające zagłębienie krateru uderzeniowego powstałego po upadku meteoroidu, małej planetoidy lub komety.

Jezioro morenowe – rodzaj jezior polodowcowych, powstałych w obniżeniu pomiędzy wzniesieniami moren czołowych i obniżeniu moreny dennej. Charakteryzują się dużą powierzchnią, małą głębokością, rozwiniętą linią brzegową i łagodnymi brzegami.

Oczko polodowcowe, oczko wytopiskowe – małe, przeważnie okrągłe jezioro, powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się brył martwego lodu. Często spotykane na obszarach ostatniego zlodowacenia. Przykładem może być Kotlinowy Stawek w Dolinie Gąsienicowej w Tatrach.

Oczko wodne – naturalny lub sztuczny mały zbiornik wodny, odgrywający w środowisku naturalnym i w agrocenozach ważną rolę ekotonu, w ogrodach pełniący głównie funkcję ozdobną.

Jezioro oligotroficzne – w typologii jezior: jezioro słodkowodne, charakteryzujące się niską zawartością substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie i dobrym natlenieniem. Prawie cała wyprodukowana materia organiczna podlega procesowi mineralizacji i powraca do obiegu, stąd mała ilość osadów.

Jezioro osuwiskowe – rodzaj jeziora zaporowego powstające w wyniku zatamowania doliny rzecznej w wyniku ruchów masowych.

Jezioro podlodowcowe, jezioro subglacjalne – jezioro znajdujące się pod powierzchnią lodowca, typowo lądolodu.

Jezioro polihumusowe (dystroficzne) – zawiera bardzo dużą ilość substancji humusowych w wodzie i osadach dennych co wynika z ich położenia wśród lasów szpilkowych, często wśród torfowisk. Odczyn wody jest z reguły kwaśny, osady denne są płynne, galaretowate i często z dużą ilością szczątków roślinnych. Ilość substancji organicznej w zbiorniku polihumusowym może wynosić nawet 90%.

Jezioro polodowcowe – rodzaj jeziora powstałego w zagłębieniu terenu utworzonym wskutek działalności lodowca lub lądolodu, charakterystyczny dla obszarów młodoglacjalnych. Woda tych jezior nie jest roztopową wodą lodowcową, bo ta dawno uległa wymianie, a nawet w pewnych przypadkach w jeziorze nigdy nie było wód roztopowych. W niektórych miejscach pojawiły się stale podmokłe obszary bagien i torfowisk.

Jezioro proglacjalne – rodzaj jeziora lodowcowego położonego na przedpolu lodowca, całkowicie lub w przeważającej mierze zasilanego przez wody z topniejącego lodu lodowcowego.

Jezioro przybrzeżne – zbiornik wodny całkowicie oddzielony od morza mierzeją, niegdyś zatoka morska, laguna, liman czy delta rzeki. Po latach, z powodu braku dostępu do wody słonej, jeziora przybrzeżne zawierają wodę słodką. Ich powstanie tłumaczy się odcięciem zatok morskich piaszczystymi mierzejami, utworzonymi w wyniku akumulacyjnej działalności morza.

Jezioro przyozowe – typ jeziora wyróżniany na podstawie genetycznej, podtyp jeziora lodowcowego. Powstaje w wyniku wypełnienia wodą zagłębień towarzyszących ozom. Zazwyczaj jest niewielkie, podłużne i stosunkowo płytkie, może być wypełnione torfem. Przykładami mogą być jeziora na Pojezierzu Dobrzyńskim. W bliźniaczy niemalże sposób powstają jeziora drumlinowe.

Jezioro ramienicowe – typ zbiornika wodnego charakteryzujący się warunkami sprzyjającymi rozwojowi łąk ramienicowych, czyli podwodnych zbiorowisk roślinnych zdominowanych przez ramienice.

Jezioro rynnowe – rodzaj jeziora polodowcowego, wypełniającego obniżenie rynny polodowcowej, zazwyczaj długie, wąskie, kręte, głębokie i o stromych brzegach. Często tworzą ciągi, które wyznaczają przebieg dawnych rynien.

Jezioro słone – rodzaj jeziora, w którego wodach rozpuszczona jest znaczna ilość chlorku sodu, siarczanu magnezu, związków potasu i innych soli (zasolenie). Jeziora słone są charakterystyczne dla obszarów suchych i gorących, ponieważ nagromadzenie soli następuje w wyniku silnego parowania w połączeniu z brakiem odpływu wód do morza. Jeziora słone zawierają ponad 40% wód wszystkich jezior świata. Najwięcej, bo przeszło ¾ objętości niemorskiej słonej wody zawiera Morze Kaspijskie.

Starorzecze – jezioro leżące na dnie doliny rzecznej, będące fragmentem jej byłego koryta i odcięte wałem przykorytowym od obecnego nurtu. Ma ono zwykle sierpowaty kształt.

Staw – zbiornik wodny, stosunkowo płytki – pozbawiony strefy głębinowej, zarośnięty, zazwyczaj mniejszy od jeziora. Podobnie jak jeziora nie mają bezpośredniego połączenia z morzem. Niektóre z nich są zasilane przez wody rzeczne. Mogą być naturalnymi zbiornikami w zagłębieniach terenu lub być utworzone sztucznie. Według Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych staw definiowany jest jako „płytki zbiornik wodny powstały przez sztuczne zatamowanie (zastawienie) rzeki, najczęściej w celu hodowli ryb”. Tradycyjnie mianem stawów określa się również wszystkie jeziora tatrzańskie.

Suchar – zwyczajowa nazwa jezior polihumusowych lub dystroficznych występujących na Suwalszczyźnie. Nazwa pochodzi od określenia «suchy», tzn. pusty, bezrybny. Najbardziej znane są suchary położone na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Spośród 17 tam występujących największym jest Duży Sucharek, a najgłębszym – Wądołek.

Jezioro supraglacjalne – rodzaj jeziora lodowcowego położonego w obniżeniu na powierzchni lodu lodowcowego i zanikającego w miarę jego topnienia.

Jezioro wulkaniczne – jezioro, które występuje w kraterach wygasłych wulkanów, a także dolinach zatamowanych przez potoki lawy. Zasilane są przez opady atmosferyczne i posiadają zazwyczaj owalny kształt, niewielką powierzchnię i znaczną głębokość. Wyróżnia się cztery rodzaje jezior wulkanicznych:kraterowe – powstają w kraterach wygasłych wulkanów, zaporowe – powstają wskutek zatamowania odpływu wody przez potoki lawy, kalderowe – tworzą się w kalderach nieczynnych wulkanów, maary – zajmują zagłębienia w lejkowatych kraterach pozostałych po wulkanach eksplozywnych.

Jezioro wytopiskowe – rodzaj jeziora polodowcowego, powstałego w zagłębieniu utworzonym po wytopieniu się brył martwego lodu, klinów lodowych lub soczewek lodu gruntowego (wytopisko). Jeziora wytopiskowe są charakterystyczne dla obszarów młodoglacjalnych.

Jezioro zaporowe – jezioro powstałe w wyniku zatamowania odpływu wody przez:osuwisko - jezioro osuwiskowe, wydmę - jezioro wydmowe, osady moreny czołowej lub bocznej - jezioro morenowe, osady rzeczne (aluwium), czoło lodowca - jezioro zastoiskowe, potok lawy, budowlę hydrotechniczną - zbiornik zaporowy.

Zbiornik powyrobiskowy – antropogeniczny zbiornik wodny, powstały na skutek wydobycia kopalin. Ze względu na genezę powstania jak i warunki środowiskowe wyróżnia się m.in.:glinianki torfianki zbiorniki wodne powstałe w żwirowniach i piaskowniach - bagry zbiorniki powstałe w kamieniołomach zapadliska pokopalniane