49 Hydrologia

Hydrologia – dział geografii fizycznej, zajmujący się badaniem wody, występującej w środowisku przyrodniczym.

Acqua alta – termin używany we włoskiej prowincji Veneto, określający wyjątkowo duży przypływ. Najczęściej określenie ma zastosowanie w odniesieniu do Wenecji, gdzie pływy są wyjątkowo spektakularne.

Aeracja – napowietrzanie.Aeracja naturalna: napowietrzanie zbiorników wodnych wskutek działania wiatru, cieków wodnych dodatkowo wskutek ruchu wody. Wentylacja: napowietrzanie wykorzystujące działanie wiatru i grawitacji, uzyskiwane poprzez wykonywanie kanałów w budowlach Aeracja mechaniczna: napowietrzanie za pomocą aeratorów, narzędzi lub maszyn.

Batymetria – dział hydrologii zajmujący się pomiarami głębokości cieków i zbiorników wodnych.

Bioretencja – metoda zagospodarowania wód opadowych z zastosowaniem roślinności, pozwalająca także na usuwanie przez organizmy żywe lub materiał roślinny zanieczyszczeń wody. Wody opadowe z terenów nieprzepuszczalnych są kierowane do obszarów stanowiących system bioretencyjny. Obszary te, nazywane również zbiornikami bioretencyjnymi, są zagłębieniami terenu lub płytkimi basenami służącymi do spowalniania przepływu oraz wchłaniania części wody. Systemy bioretencji zapewniają podniesienie jakości wody na drodze jej filtracji przez złoża glebowe oraz za pomocą roślin, a następnie zebranie jej nadmiaru za pomocą podziemnego systemu drenażowego. Bardziej ogólny termin retencja oznacza magazynowanie wody opadowej przez grunty, w rzekach i jeziorach, a także w postaci śniegu oraz lodu, i jest jednym z elementów bilansu wodnego.

Cykl hydrologiczny – naturalny obieg wody na Ziemi. Obejmuje on procesy zachodzące zarówno w atmosferze, takie jak: parowanie, kondensacja, opady, transport wilgoci; w biosferze: pobieranie wody i jej oddawanie w procesie oddychania, czyli transpiracji, jak i w litosferze: wsiąkanie, spływ podziemny i powierzchniowy. W cyklu hydrologicznym wyróżnia się obieg duży i mały.

Dział wód – umowna linia rozgraniczająca sąsiednie zlewnie lub dorzecza; dla wód powierzchniowych wyznacza się go na podstawie analizy ukształtowania terenu, a dla wód podziemnych w drodze rozpoznania wysokości zalegania zwierciadła wód podziemnych i układu utworów geologicznych.

Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii – placówka Polskiej Akademii Nauk powstała pod auspicjami UNESCO, mająca za zadanie kompleksowe podejście do rozwiązywania problemów z wodą. Jej rolą jest także koordynowanie prac innych instytucji, które zajmują się ekohydrologią.

Fala powodziowa – przejściowe zjawisko hydrologiczne powstające w naturalnych ciekach wodnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub na morzu w wyniku nagłego spływu dużych mas wody opadowej, lub roztopowej, masa wodna tworzy wysoki stan poziomu wody w kształcie wału przesuwającego się wzdłuż cieku wodnego, stwarzając potencjalne zagrożenie powodziowe.

Hydromorfologiczne elementy stanu wód – elementy środowiska wodnego charakteryzujące jego parametry hydrologiczne i morfologiczne (geomorfologiczne) traktowane jako element składowy stanu lub potencjału ekologicznego wód powierzchniowych. Przed rozpowszechnieniem tego pojęcia przez wdrożenie ramowej dyrektywy wodnej hydromorfologia była określana również jako ekomorfologia.

Irygacja – jeden z systemów melioracji polegający na dostarczaniu wody do gleby w celu zapewnienia odpowiednich warunków wegetacji roślin uprawnych.

Izobata – izolinia łącząca punkty o jednakowej głębokości zbiorników wodnych. Może odnosić się również do geologicznych powierzchni strukturalnych takich jak strop czy spąg.

Kałuża – niewielki zbiornik wody lub innej cieczy na powierzchni ziemi, najczęściej występujący po intensywnych opadach deszczu.

Krążki lodowe – zjawisko lodowe, stanowiące etap zamarzania cieku lub zbiornika wodnego. Jest to jedna z form lodu pływającego.

Lądowacenie, lądowienie – proces przekształcania środowiska wodnego w lądowe. Lądowacenie może zachodzić w skali geologicznej lub ekologicznej. W przypadku lądowienia wielkich jezior, może trwać ono równie długo i obejmować równie szerokie obszary, jak lądowienie mórz.

Lewada – kanał irygacyjny na Maderze, portugalskiej wyspie na Oceanie Atlantyckim.

Limnigraf – urządzenie rejestrujące zmiany poziomu wód stojących lub płynących poprzez zapis liniowy kreślony automatycznie na specjalnie wyskalowanym pasku papieru.

Lodowy kwiat – struktura przypominająca kwiat lub wstążkę, powstała z cienkich pasków lodu wyłaniających się przeważnie z obumarłej łodygi lub gałęzi, czasami z wystającej z ziemi rury.

Lustro wody – obszar zbiornika wodnego otwartego, na którym występuje napięcie powierzchniowe wody. Na powierzchni lustra wody wysokość ciśnienia wody jest równa ciśnieniu atmosferycznemu, a pod powierzchnią lustra wody ciśnienie zwiększa się w kierunku dna zbiornika.

Łata wodowskazowa – przyrząd w postaci dużej linijki umożliwiający odczyt stanu wody, umieszczany przy mostach, śluzach, przepustach. Wodowskazy łatowe wykorzystywane są w państwowej sieci hydrologiczno-meteorologicznej na posterunkach hydrologicznych, a także na budowlach hydrotechnicznych. Wartość elementarna podziału ma długość 2 cm, a opis cyfrowy podany jest co 10 cm. Odczyt stanu wody dokonywany jest z dokładnością do 1 cm, przez obserwatora w określonych terminach obserwacji.

Ławica – wał z piasku albo z innych osadów dennych, usypany w dużym akwenie albo rzece.

Wiry Naruto − wodne wiry występujące w cieśninie Naruto, łączącej Wewnętrzne Morze Japońskie z Pacyfikiem.

Obszar bezodpływowy – obszar nienależący do zlewiska żadnego oceanu, tzn. taki, z którego wody powierzchniowe nie spływają do morza lub bezpośrednio do oceanu.

Odżelazianie wody – uzdatnianie wody polegające na usunięciu z niej (wytrąceniu) nadmiernych ilości związków żelaza. Zadanie sprowadza się do przeprowadzenia rozpuszczonych związków żelaza w formy trudno rozpuszczalne. Odbywa się to poprzez napowietrzanie w urządzeniach – odżelaziaczach. Następnie, po dokonaniu korekty odczynu, woda filtrowana jest na złożu.

Osucha — brzegowa równina piaszczysta lub mulista, odsłaniająca się spod wody w czasie niskiego jej stanu, a zalewana przy stanie wysokim.

Pak lodowy, lód pakowy, lód dryfujący – wieloletnia, pływająca pokrywa lodu morskiego, występująca na obszarach polarnych Ziemi: na Oceanie Arktycznym na półkuli północnej i morzach Antarktyki.

Plaża – pas nadbrzeżny pokryty materiałem sypkim: piaskiem, żwirem bądź ich mieszaniną, leżący nad brzegiem zbiorników wodnych.

Polder Krzesin-Bytomiec – polder leżący w Dolinie Środkowej Odry na przestrzeni od 534 a 545 kilometra biegu rzeki Odry, w Krzesińskim Parku Krajobrazowym. Znajduje się pomiędzy dwoma wsiami województwa lubuskiego – Krzesinem a Bytomcem.

Polder przeciwpowodziowy – zwykle naturalny obszar zalewowy. W okresie wezbrania rzeki pozwala na rozlanie się z koryta nadmiaru wody i jej naturalną retencję.

Próbobiorniki (próbopobieraki) - klasa urządzeń różnej budowy i gabarytów służących do pobierania próbek materiałów będących w stanie stałym i ciekłych.

Staw kąpielowy zdefiniować można jako sztucznie stworzony, odizolowany od środowiska hydrogeologicznego nieprzepuszczalnym materiałem, zbiornik wodny budowany w celach rekreacyjnych, posiadający ściśle zdefiniowane wymagania dotyczące jakości wody.

Strefa kapilarna zwana też strefą wzniosu kapilarnego jest strefą występującą nad zwierciadłem wód podziemnych w której występują wody kapilarne. To właśnie poprzez tę strefę woda z wód podziemnych przesącza się do wód gruntowych. Podczas tego procesu zachodzą tak zwane zjawiska kapilarne. Ze względu na ciśnienie pory u podstawy strefy kapilarnej są wypełnione wodą. W glebie z szeroką warstwą porów strefa nienasycona może być kilkakrotnie większa od strefy nasyconej.

Strumień lodowy – strefa skanalizowanego, szybkiego płynięcia lodu w obrębie lądolodu, odpowiedzialna za wyprowadzanie z niego większości lodu i osadów. Typowe strumienie mają kilkaset kilometrów długości, kilkadziesiąt kilometrów szerokości i płyną z prędkością powyżej 400 m/rok. Cechą unikalną strumieni jest to, że są one ograniczone przez wolno płynący – stagnujący lód.

Szkier – skalista wysepka, muton, powstały w wyniku niszczenia podłoża przez lodowiec oraz zalania. Szkiery charakterystyczne są dla bałtyckich wybrzeży Szwecji i Finlandii, zachodnich wybrzeży Norwegii oraz wybrzeży Alaski.

Śryż – zjawisko lodowe, stanowiące etap zamarzania cieku lub zbiornika wodnego. Jest to jedna z początkowych postaci lodu.

Wielki Europejski Dział Wodny lub Europejski Dział Wodny – dział wód między zlewiskami Adriatyku, Morza Czarnego i Morza Śródziemnego, a zlewiskami Morza Bałtyckiego, Morza Północnego oraz rzek wpadających bezpośrednio do Atlantyku. W Polsce przebiega on mniej więcej wzdłuż granic południowych kraju przez Sudety i Karpaty, stąd też niemal cały obszar kraju znajduje się w zlewni Bałtyku. Rzeka Izera, której górny bieg częściowo znajduje się po polskiej stronie Gór Izerskich, uchodzi do Łaby i znajduje się w zlewni Morza Północnego. Górna część dorzecza Strwiąża w Ustrzykach Dolnych i okolicach oraz Czarna Orawa w Kotlinie Orawskiej znajdują się w zlewni Morza Czarnego.

Wisła w Warszawie płynie przez całą długość miasta, na odcinku około 31 km, środkiem Doliny Wisły położonej pomiędzy dwiema wysoczyznami morenowymi - Równiną Warszawską i Wołomińską.

Woda morska – woda występująca w morzach i oceanach. W wodzie tej są rozpuszczone tysiące związków chemicznych i prawie wszystkie pierwiastki chemiczne obecne na kuli ziemskiej. Woda morska stanowi ponad 97% wody obecnej w formie ciekłej na powierzchni Ziemi, tzw. woda słodka stanowi zaś mniej niż 3%.

Wododział kontynentalny Ameryki – umowna linia rozgraniczająca zlewnie Oceanu Spokojnego i Oceanu Atlantyckiego. Podział ciągnie się na północy od Cieśniny Beringa i biegnie szczytami łańcuchów górskich na południe, kończąc swój bieg na południowym krańcu Ameryki Południowej na cieśninie Magellana. Wododział kontynentalny Ameryki biegnie głównie w zachodniej części obu kontynentów.

Wodowskaz jest to urządzenie służące do pomiaru poziomów wody. Umieszcza się je przy rzece lub w rzece w profilu wodowskazowym. Najczęściej wykorzystywany typ wodowskazu to wodowskaz łatowy. Minusem wodowskazów jest konieczna obecność obserwatora do wykonania odczytu stanu. Ogranicza to obserwacje do określonych terminów jako tzw. obserwacje zwyczajne wykonywane 1 raz na dobę o godzinie 6:00 UTC (czas uniwersalny koordynowany, to jest o 7:00 czasu urzędowego zimowego lub o 8:00 czasu urzędowego letniego, a wyjątkowo 3 razy na dobę: w czasie zimowym o godzinie 7, 13 i 19 lub czasie letnim o godzinie 8, 14 i 20. W sytuacjach nadzwyczajnych jakimi są wezbrania i powodzie odczyt wykonuje się nawet co godzinę. Stan wody na wodowskazie odczytywany w centymetrach jest odniesiony do umownego zera wodowskazu, dowiązanego do sieci niwelacji państwowej. W Polsce nie odzwierciedla rzeczywistej warstwy wody w rzece.

Wody stagnujące – pojęciem tym określa się wody pozostające w bezruchu i niewykazujące wymiernej dynamiki, odnosi się głównie do wód podziemnych oraz innych występujących w strefie stagnacji hydrogeochemicznej. Zazwyczaj wody takie są zupełnie pozbawione tlenu lub występuje on w niewielkiej ilości, zaś na ich chemizm znaczący wpływ ma ośrodek skalny.

Wody szczelinowe występują w spękanych skałach osadowych, magmowych lub metamorficznych. Szczeliny mogą mieć różną genezę, różny kształt, wielkość i układ. Ilość wód szczelinowych jest uzależniona od gęstości szczelin. Gęsta i wzajemnie przecinającą się sieć szczelin sprzyja połączeniu wód w jeden system, chociaż zwierciadło wód szczelinowych nie ma ciągłego charakteru. Ruch wody w szczelinach odbywa się w zmiennym kierunku i z różną prędkością, zarówno pionowo, jaki i poziomo. Jest on przyporządkowany tektonice i ciśnieniu hydrostatycznemu.

Zabagnienie, paludyfikacja – proces przekształcania środowiska lądowego o podłożu mineralnym w torfowisko na skutek jego stałego uwilgotnienia. Jest skutkiem podnoszenia poziomu wód podziemnych, które często jest wzmacniane przez podsiąkanie jej do warstwy torfowców. Zapoczątkowanie zabagniania może nastąpić po zmniejszeniu ewapotranspiracji, gdy klimat staje się wilgotniejszy lub chłodniejszy. Zabagnienie zachodzi, gdy odpływ wód podziemnych jest słaby, a szczątki roślinne ulegają procesom torfienia.

Zalew – płytki akwen, który od morza lub oceanu oddziela mierzeja lub wyspy. Zalew zazwyczaj zasilany jest wodami rzecznymi, ale w czasie sztormów również przez wodę morską. Zalewy są zaliczane do wód przejściowych między wodami śródlądowymi a morskimi. Bałtyckie zalewy są rodzajem lagun o wodach stojących bezpływowych.

Zasolenie wód jest miarą zawartości soli w wodzie. Jest to łączna masa substancji rozpuszczonych z pominięciem gazów, koloidów, zawiesiny i materii organicznej. Zwykle podawane jest w promilach (‰).

Zasolenie gleb – udział zawartości soli w glebie. Zasolenie może być spowodowane naturalnymi procesami, takimi jak wietrzenie minerałów, ruch wód gruntowych i stopniowe wycofywanie się oceanu, lub powstać w wyniku sztucznych procesów, takich jak nawadnianie i używanie soli drogowej. Zasolenie gleby mierzy się za pomocą pomiarów przewodnictwa elektrycznego. Zasolenie można badać również, analizując pH gleby.

Zlewisko (basen) – zbiór dorzeczy, obszar lądowy, z którego wszystkie wody powierzchniowe i podziemne spływają do jednego morza, oceanu bądź też innego zbiornika wodnego.

Zlewnia – całość obszaru, z którego wody spływają do jednego punktu danej rzeki lub jej fragmentu. W szczególnym przypadku, kiedy punkt zamykający znajduje się w miejscu ujścia danej rzeki do recypienta, obszar zlewni ograniczony działem wodnym wyznaczonym w ten sposób nazywa się dorzeczem.

Znak wysokiej (wielkiej) wody – sposób oznaczania maksymalnej wysokości wezbrania wód powodziowych. Takie znaki są upamiętnieniem klęski żywiołowej, jak i ostrzeżeniem dla następnych pokoleń; jest to zwyczaj sięgający średniowiecza. Oprócz wysokości poziomu wody zawiera również datę wystąpienia powodzi. Może mieć formę wykutej linii w murze, bądź tablicy z zaznaczonym markerem.