52 Geomorfologia

Geomorfologia – nauka o formach rzeźby powierzchni Ziemi oraz procesach je tworzących i przekształcających. Zajmuje się opisem (morfografia), pomiarem (morfometria), genezą (morfogeneza) i wiekiem (morfochronologia) form powierzchni Ziemi. Bada ona zarówno pojedyncze formy jak i zespoły form.

Badlands, badlandy – obszary wyżynne, głównie w strefie klimatu suchego i półsuchego, o ubogiej roślinności. Charakteryzuje je silne rozczłonkowanie przez sieć głębokich wąwozów, powstających w wyniku procesu spłukiwania w czasie okresowych ulewnych deszczów. Działalność erozyjna wód opadowych w obrębie słabo scementowanego podłoża prowadzi również do powstania różnych izolowanych form terenu – ostańców, iglic, gór świadków i in. Niegościnność tych ziem, niekorzystne ukształtowanie powierzchni, słaba dostępność komunikacyjna i in. decydują o ograniczonych możliwościach ich zagospodarowania.

Dział wód – umowna linia rozgraniczająca sąsiednie zlewnie lub dorzecza; dla wód powierzchniowych wyznacza się go na podstawie analizy ukształtowania terenu, a dla wód podziemnych w drodze rozpoznania wysokości zalegania zwierciadła wód podziemnych i układu utworów geologicznych.

Erozja wąwozowa – procesy erozji prowadzące do powstania linijnych rozcięć, pozbawionych stałego odpływu, a rozwijających się tylko w trakcie silnych opadów. Mechanizm polega na bardzo intensywnym rozmywaniu stoków przez skoncentrowane strugi spływu powierzchniowego, w wyniku czego powstają wąwozy, które niezabezpieczone, podlegają następnie dalszemu silnemu rozwojowi. Erozja wąwozowa jest najintensywniejsza w skałach miękkich, prowadząc w ekstremalnych przypadkach do całkowitej degradacji terenu badlands.

Lublin jest położony w północno-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej, na styku czterech mezoregionów geomorfologicznych, które dolina Bystrzycy dzieli na dwie pary: zachodnią i wschodnią. Różnią się one znacznie zarówno charakterystyką skał powierzchniowych, jak i ukształtowaniem powierzchni terenu. Najwyżej położony punkt w granicach administracyjnych miasta znajduje się na wysokości 235,0 m n.p.m., a najniżej położony punkt – 163,6 m n.p.m.

Miasto leży w makroregionie Pojezierza Wielkopolskiego. Najstarsza część miasta znajduje się na dnie zorientowanego wzdłuż osi północ-południe Poznańskiego Przełomu Warty. Dolina ma szerokość w tym miejscu od 1,5 km do 4 km. Od wschodu zamyka ją Wysoczyzna Gnieźnieńska, a od zachodu Wysoczyzna Poznańska. Obie wznoszą się do wysokości 80 m n.p.m. Dolina na terenie miasta przecina pagórki wału moreny czołowej stadiału poznańskiego.

Warszawa jest położona nad środkową Wisłą, na Nizinie Środkowomazowieckiej za , na obszarze następujących mezoregionów:Dolina Wisły Równina Warszawska Równina Wołomińska

Góra lodowa B-15 – największa zanotowana dotąd góra lodowa powstała w kwietniu 2000 roku. W chwili powstania miała 275 km długości i 40 km szerokości, a jej powierzchnia wynosiła ok. 11 000 km². Krajem najbardziej porównywalnym pod względem powierzchni jest Jamajka. Jej fragmenty nadal dryfują wokół Antarktydy.

Grzbiet śródoceaniczny – silnie wydłużona, wypukła forma dna oceanicznego, o stromych stokach, położona zazwyczaj pośrodku oceanów, oddzielająca od siebie dwa baseny oceaniczne.

Grzęda – w geomorfologii jest to wypukła forma ukształtowania terenu, podłużna, rozłożysta formacja na zboczu, stoku lub ścianie. Grzęda przebiega z góry na dół, często obok równolegle do niej biegnących zagłębień terenu.

Hydromorfologiczne elementy stanu wód – elementy środowiska wodnego charakteryzujące jego parametry hydrologiczne i morfologiczne (geomorfologiczne) traktowane jako element składowy stanu lub potencjału ekologicznego wód powierzchniowych. Przed rozpowszechnieniem tego pojęcia przez wdrożenie ramowej dyrektywy wodnej hydromorfologia była określana również jako ekomorfologia.

Jar Wisłoka – dolina rzeki Wisłok w pobliżu Rudawki Rymanowskiej w formie wydłużonego zagłębienia o głębokości do 40 m i wąskim dnie oraz stromych zboczach u góry porośnięty lasem.

Jardang – forma ukształtowania powierzchni Ziemi występująca na pustynnych obszarach na całym świecie; ostry grzbiet oddzielający bruzdy korazyjne. Główną rolę w jego tworzeniu odgrywają procesy korazji i deflacji.

Kanion Fish River znajduje się w Namibii w południowej Afryce.

Kopiec – antropogeniczna forma ukształtowania powierzchni ziemi, budowla ziemna w kształcie stożka. Na terenie Europy kopce, różnej wielkości i konstrukcji, były wznoszone już w czasach prehistorycznych. Pełniły wówczas rolę miejsc pochówku, a także funkcje kultowe, obronne, obserwacyjne. W znacznej części przypadków ich rola jest nieznana.

Kosa, szpyrk lub szperk – półwysep w postaci długiego i wąskiego piaszczystego wału, lekko wynurzonego ponad powierzchnię morza i biegnącego w głąb morza. Powstaje wskutek działania prądów przybrzeżnych, tworzony jest jako przedłużenie linii brzegowej w miejscu, w którym brzeg zmienia kierunek. Rodzajem kosy jest mierzeja łącząca się tylko jednym końcem z lądem.

Kras kopalny - inaczej paleokras. Formy krasowe, które są przykryte młodszymi, nieprzepuszczalnymi osadami, utworzone w dawnych okresach geologicznych. Poszczególne formy nie są widoczne na powierzchni. Pogrzebanie krasu nie musi oznaczać przerwania procesów krasowienia, które mogą dalej zachodzić pod wpływem wód podziemnych. Do form krasowych kopalnych zaliczamy studnie krasowe i związane z nimi kanały, jamy krasowe, kanały i poszerzone szczeliny.

Krater uderzeniowy – koliste zagłębienie na powierzchni ciała niebieskiego, spowodowane upadkiem meteorytu, planetoidy lub komety.

Kvitskriuprestene – formacja 6 metrowych kolumn, pochodzenia naturalnego, powstałych przez erozję materiału moreny lodowca, położona w gminie Sel w Norwegii. Kolumny są naturalnie chronione przed rozmyciem przez kamienie pokrywowe. Nazwa Kvitskriuprestene oznacza Biali Księża.

Lawina – gwałtowna utrata stabilności i przemieszczanie się: spadanie, staczanie lub ześlizgiwanie się ze stoku górskiego mas śniegu, lodu, gruntu, materiału skalnego, bądź ich mieszaniny. Lawina jest najgwałtowniejszą postacią ruchów masowych i stanowi olbrzymie zagrożenie dla ludzi i ich otoczenia oraz infrastruktury. Występowanie lawin można jednak w pewnym stopniu przewidywać, a moment ich uruchomienia monitorować.

Linia brzegowa – linia zetknięcia się powierzchni wody w zbiorniku lub cieku z powierzchnią lądu.

Ławica – wał z piasku albo z innych osadów dennych, usypany w dużym akwenie albo rzece.

Łuk wyspowy – łańcuch wysp i wysepek wulkanicznych ściągniętych na kształt łuku, powstający w wyniku intensywnych erupcji law ponad strefą Benioffa. Wyróżnia się młode łuki wyspowe, budowane niemal wyłącznie z krzepnących law bazaltowych oraz stare łuki wyspowe, zbudowane z zakrzepłych law bazaltowych, andezytowych i materiału piroklastycznego oraz osadów pochodzących ze zniszczenia skał wulkanicznych. Pomiędzy łukiem wyspowym a kontynentem znajduje się basen załukowy – obszar zbudowany ze skorupy oceanicznej, który się stale powiększa powodując oddalanie się łuku wyspowego od krawędzi kontynentalnej.

Marble Canyon – część kanionu rzeki Kolorado w północnej Arizonie, biegnący od Lee's Ferry do przecięcia z Little Colorado River, jest początkiem Wielkiego Kanionu. Kanion leży około 20 km na południowy zachód od Page. Nazwa sugeruje że jest zbudowany z marmuru, jednak nazwę taką nadał odkrywca John Wesley Powell, którego urzekły wspaniałe, wypolerowane, wielobarwne klify.

Orografia to:dział geomorfologii zajmujący się charakterystyką form rzeźby powierzchni Ziemi, dział geografii zajmujący się rozmieszczeniem, opisem i klasyfikacją gór.

Playa (plaja), takyr, kewir – odsłonięte dno bezodpływowego okresowego jeziora w klimacie gorącym i suchym, którego powierzchnię pokrywa stwardniały, spękany ił lub muł, silnie zasolony, z wykwitami węglanu wapnia, gipsu i soli kamiennej.

Płaskowyż (plateau) – obszar wysoko położony o płaskiej lub lekko falistej powierzchni i o stromych stokach, będący fragmentem wydźwigniętej powierzchni zrównania lub równiny wulkanicznej.

Procesy eoliczne, erozja eoliczna (wiatrowa) – to określenie wszelkiej działalności wiatru na rzeźbę terenu, jedna z zewnętrznych sił rzeźbotwórczych.

Procesy fluwialne (rzeczne) – proces rzeźbotwórczy związany z działalnością wód płynących (rzek).

Regolit – warstwa luźnej, zwietrzałej skały pokrywająca Ziemię i inne planety skaliste. Regolit powstaje, gdy lita skała zostaje wyeksponowana na powierzchni planety i poddana długotrwałym procesom fizycznym i chemicznym zmieniającym jej strukturę i skład chemiczny. Można powiedzieć, że pojęcie to obejmuje wszystko to, co znajduje się „między świeżą skałą a świeżym powietrzem”; gleba jest więc częścią ziemskiego regolitu.

River Habitat Survey (RHS) – metoda oceny hydromorfologicznych elementów stanu wód opracowana na potrzeby monitoringu jakości wód rzecznych przez anglo-walijski urząd National Rivers Authority.

Rów Bentleya, podlodowy rów Bentleya – rów położony pod powierzchnią lądolodu antarktycznego, w którym skalne podłoże Antarktydy Zachodniej znajduje się najgłębiej pod powierzchnią morza. Znajduje się pomiędzy Ziemią Ellswortha a Ziemią Marii Byrd.

Równina abisalna – strefa dna oceanicznego, rozciągająca się pomiędzy krańcem stoku kontynentalnego a hadalem oraz podnóżem wzniesień śródoceanicznych. Stanowi rozległą, płaską powierzchnię, urozmaiconą górami podwodnymi (gujotami), pokrytą warstwą drobnoziarnistych osadów o miąższości od kilkuset do kilku tysięcy metrów. Zajmuje około 42% dna oceanicznego. Wraz z zasiedlającymi ją organizmami tworzy jeden z największych ekosystemów na Ziemi.

Rzeka meandrująca - rzeka o krętym korycie o dużej liczbie zakoli. Meandry to zakola, czyli pętlowate, wygięte odcinki rzeki zawarte między jej dwoma zakrętami o tym samym kierunku. Termin "meander" pochodzi od nazwy rzeki w Turcji o wyjątkowo krętym korycie.

Rzeka roztokowa – typ rzeki, której koryta rozdzielone są licznymi wyspami lub raczej odsypami korytowymi i mieliznami. Rzeki roztokowe mogą być zdominowane przez osady piaszczyste lub żwirowe. W porównaniu z rzekami meandrującymi szerokość łożyska rzek roztokowych jest zazwyczaj bardzo duża, a głębokość względnie niewielka. Dla przykładu szerokość Brahmaputry dochodzi do 20 km, szerokość poszczególnych jej koryt sięga kilku kilometrów, zaś jej głębokość nie przekracza 50 metrów. Łachy korytowe mogą być porośnięte roślinnością, często stanowiąc dogodne miejsce życia dla ptaków.

Rzeźba krasowa – rzeźba terenu, której ukształtowanie związane jest z działaniem wody w wyniku procesów krasowienia.

Rzeźba poligeniczna – rzeźba, która w czasie swego rozwoju doznała przemian pod wpływem zasadniczo zmieniających się warunków klimatycznych, nie rozwijała się więc cały czas w cyklu jednolitym.

Rzeźba wysokogórska (alpejska) – górska rzeźba z formami erozji i akumulacji glacjalnej. Charakteryzuje się obecnością ostrych grani i szczytów, cyrków lodowcowych oraz U-kształtnych dolin, czyli żłobów lodowcowych. W dnach dolin i cyrków obecnie niezlodowaconych, oprócz form akumulacji glacjalnej, często znajdują się jeziora polodowcowe, np. morenowe lub cyrkowe. Rzeźba alpejska powstaje w wyniku przeobrażenia starszej, preglacjalnej rzeźby rzecznej przez lodowce – głównie górskie. Większość obecnej rzeźby alpejskiej w górach świata została ukształtowana w plejstocenie.

Sebha, sebkha, sabkha – równina nadmorska regresywnego wybrzeża w strefie suchego i ciepłego klimatu, okresowo zalewana przez sztormy lub chwilowe ingresje morskie, w pozostałych odcinkach czasu obszar lądowy.

Skarpa lessowa w Białym Kościele – sztuczne odsłonięcie sekwencji lessowej znajdujące się w okolicy Białego Kościoła i Dankowic. Zachowana formacja skalna tworzy kilku metrowej grubości płat o genezie eolicznej. Less w tym miejscu został osadzony podczas trwania ostatniego zlodowacenia. Sekwencja ta jest istotna z punktu widzenia rekonstrukcji paleoklimatycznych. Długość i szerokość skarpy to ok 10 m2.

Spływy błotne – niebezpieczne zjawiska polegające na szybkim przemieszczaniu się warstw upłynnionego gruntu pod wpływem siły ciężkości w dół stoku. Występują najczęściej w górach skąpo okrytych roślinnością.

Stok – pochyła powierzchnia formy terenu, zwłaszcza formy wypukłej: pagórka, wzgórza lub góry. Synonimami stoku, jednak o znaczeniu nierównoważnym, są zbocze i ściana.

Strefa przybrzeżna, litoral, strefa litoralna – strefa zbiornika wodnego przylegająca do brzegu, lądu. Charakteryzuje się najlepszymi warunkami życia w wodach. Najbardziej podatna jest na niestałość czynników środowiskowych, przede wszystkim na dobową i sezonową zmienność oświetlenia i temperatury, zlodzenie, w tej strefie powstaje największa ilość materii organicznej i zalega największa ilość detrytusu, przez co podlega największym wahaniom stężenia tlenu.

Szelf kontynentalny – część kontynentu zalana wodami płytkiego morza – morza szelfowego. Szelf stanowi podwodne przedłużenie kontynentów i wyznacza granicę ich powierzchni, jak również przybliżoną granicę wpływu morza na kontynent.

Taras zalewowy Wisły w Warszawie – dolina zalewowa Wisły, tworząca płaskie stopnie nachylone zgodnie ze spadkiem rzeki. Został uformowany na początku holocenu, około 10 tys. lat temu, a następnie był kształtowany przez rzekę i jej wody powodziowe aż do wybudowania wałów przeciwpowodziowych. Największą szerokość osiąga na południu miasta.

Tombolo – wąski pas łączący ląd stały z wyspą przybrzeżną albo dwie wyspy z sobą, powstały w wyniku naniesienia piasku i żwiru przez prądy morskie.

Tunturi – określenie używane w języku fińskim na oznaczenie charakterystycznych dla Finlandii gór lub wzgórz o kształcie półkolistym, przekraczających górną granicę lasu.

Wisła w Warszawie płynie przez całą długość miasta, na odcinku około 31 km, środkiem Doliny Wisły położonej pomiędzy dwiema wysoczyznami morenowymi - Równiną Warszawską i Wołomińską.

Wielki Kanion, Wielki Kanion Kolorado – przełom rzeki Kolorado w stanie Arizona w USA przez Płaskowyż Kolorado. Za początek kanionu uznaje się Lee's Ferry, natomiast koniec kanionu leży w rejonie Grand Wash Cliff leżącym około 20 km od początku jeziora Mead. Odległość pomiędzy tymi punktami mierzona nurtem rzeki Kolorado wynosi 446 km. Najgłębszym rejonem Wielkiego Kanionu jest Granite Gorge, w którym najgłębsze miejsce leży poniżej krawędzi o 1857 m. Szerokość kanionu waha się od ok. 800 m do 29 km w najszerszym miejscu. Jest to największy przełom rzeki na świecie.

Wierzchołek – każde wzniesienie w przebiegu linii grzbietowej z kulminacją w postaci szczytu.

Wododział kontynentalny Ameryki – umowna linia rozgraniczająca zlewnie Oceanu Spokojnego i Oceanu Atlantyckiego. Podział ciągnie się na północy od Cieśniny Beringa i biegnie szczytami łańcuchów górskich na południe, kończąc swój bieg na południowym krańcu Ameryki Południowej na cieśninie Magellana. Wododział kontynentalny Ameryki biegnie głównie w zachodniej części obu kontynentów.

Żebro – wypukła forma ukształtowania terenu. Jest to wypukłość zbocza lub ściany stosunkowo wąska, skalista i stroma, o długości do kilkuset metrów, a w Himalajach nawet do kilku kilometrów. Żebro jest podobne do grzędy, ale znacznie od niej węższe i bardziej strome.