59 II wojna światowa

Bitwa o Białą – jedno ze starć Armii Czerwonej ze znajdującym się w odwrocie niemieckim Wehrmachtem, prowadzone w ramach operacji górnośląskiej.

Bitwa o Ankonę – jedna z bitew stoczonych przez wojska alianckie na froncie włoskim w czasie walk nad Adriatykiem w 1944 roku.

Bitwa o Łódź – zdobycie miasta Łódź przez oddziały 1 Frontu Białoruskiego 19 stycznia 1945 roku podczas operacji wiślańsko-odrzańskiej w toku II wojny światowej.

Bitwa o Poznań – walki o Poznań, które toczyły się w styczniu i lutym 1945 pomiędzy nacierającą podczas operacji wiślano-odrzańskiej Armią Czerwoną wspomaganą oddziałami polskimi a Niemcami.

Bitwa pod Husynnem – walka stoczona 24 września 1939 roku w rejonie wsi Husynne przez Wojsko Polskie z oddziałami Armii Czerwonej.

Biuro Odszkodowań Wojennych – instytucja powołana w 1945 roku przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie mająca za zadanie oszacowanie strat wojennych poniesionych przez Polskę w okresie II wojny światowej w latach 1939–1945. Biuro zajmowało się ustaleniem oraz oszacowaniem strat wojennych jakie poniosło państwo polskie, a także osoby prywatne w dziedzinie dóbr materialnych oraz kulturalnych, koordynując prace związane z przeprowadzeniem odszkodowań i rewindykacji.

Bitwa o Bolonię – jedna z ostatnich bitew stoczonych przez wojska alianckie na froncie włoskim w 1945 roku.

Centrala do Spraw Grobów Niemieckich w Polsce – niemieckie archiwum nazistowskie działające od października 1939 do maja 1942, podlegające namiestnikowi Kraju Warty, a zlokalizowane w gmachu dawnego kolegium jezuickiego w Poznaniu, przy placu Kolegiackim. Dokumenty Centrali znajdują się w Archiwum Państwowym w Poznaniu.

Dekret o Polakach – nazistowskie rozporządzenie wydane przez Radę ds. Obrony Rzeszy 4 grudnia 1941, wprowadzające skrócony proces postępowania sądowego, ograniczające prawa oskarżonego i zaostrzające prawo karne wobec Polaków i Żydów na terenach Polski okupowanych przez III Rzeszę.

Operacja dolnośląska – ofensywna operacja Armii Czerwonej przeciw Wehrmachtowi przeprowadzona od 8 do 24 lutego 1945 siłami 1 Frontu Ukraińskiego. Początkowo plan operacji przewidywał uderzenie ugrupowania radzieckiego frontu w kierunku Berlina. Silny opór niemieckich wojsk pozwolił wykonać plan tylko częściowo.

Fundusz Obrony Narodowej (FON) – fundusz utworzony na mocy dekretu Prezydenta RP z 9 kwietnia 1936 roku w celu uzyskania dodatkowych środków na dozbrojenie armii i wojskowy program inwestycyjny. Gromadził środki pochodzące ze sprzedaży nieruchomości i ruchomości stanowiących własność państwa, a pozostających pod zarządem wojska, dotacji skarbu państwa oraz darów i zapisów osób prywatnych i instytucji. Zbierano go w postaci gotówkowej i rzeczowej.

Operacja górnośląska – strategiczna ofensywa Armii Czerwonej na froncie wschodnim II wojny światowej przeprowadzona w dniach 15–31 marca 1945 r. Miała na celu zdobycie znaczących ośrodków zasobów przemysłowych i naturalnych znajdujących się na Górnym Śląsku. Zaangażowała całe siły 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa. Ze względu na znaczenie regionu dla Niemców, do jego obrony przerzucono również znaczne siły dla wzmocnienia Grupy Armii „Środek”. Po krwawych walkach siły niemieckie zostały zepchnięte za przedwojenną granicę z Czechosłowacją, a obszar Górnego Śląska był stopniowo przekazywany polskiej administracji cywilnej.

Grabież polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej – zorganizowany i uprzednio zaplanowany rabunek polskich dóbr kultury prowadzony w latach 1939–1945 na terytorium państwowym Rzeczypospolitej Polskiej. Grabież rozpoczęła się wkrótce po agresji niemiecko-sowieckiej na Polskę. Działalność rabunkowa była organizowana i przeprowadzana głównie przez III Rzeszę, jednak ZSRR zagrabił również znaczącą część dzieł kultury i sztuki państwa polskiego i jego obywateli.

Internowanie ORP Orzeł – splot wydarzeń związanych z internowaniem w Tallinnie (Estonia) polskiego okrętu podwodnego ORP „Orzeł” we wrześniu 1939 roku. „Orzeł”, który został internowany w Tallinnie po tym, jak zawinął tam w celu wyokrętowania niedysponowanego dowódcy i naprawy drobnych uszkodzeń, dzięki determinacji załogi zdołał uciec z portu, i pomimo braku map kontynuował służbę na Bałtyku, a następnie przedarł się do Wielkiej Brytanii.

Katastrofa lotnicza w Gibraltarze – wypadek lotniczy, do którego doszło w Gibraltarze 4 lipca 1943 roku ok. godz. 23:06 czasu lokalnego. Zginęło w nim 16 osób, w tym Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych, generał Władysław Sikorski. W celu zbadania katastrofy przeprowadzono kilka niezależnych śledztw. Nie wszystkie ciała ofiar zostały odnalezione. Historycy nie osiągnęli konsensusu co do przyczyn i okoliczności, jakie towarzyszyły zdarzeniu.

Konferencje Gestapo-NKWD – seria konferencji pomiędzy Gestapo a NKWD odbytych w latach 1939–1941, których celem była wymiana informacji i doświadczeń w zwalczaniu polskiego ruchu oporu, eliminacji polskiej inteligencji i elity przywódczej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy oraz ZSRR po kampanii wrześniowej.

Laboratorium Instytutu Profesora Weigla w Wysocku Wyżnym – laboratorium utworzone w Wysocku Wyżnym koło Turki nad Stryjem przypuszczalnie w grudniu 1940. Zajmowało się produkcją szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu, odkrytej przez Rudolfa Weigla (1883–1957).

Linia Curzona – proponowana linia demarkacyjna wojsk polskich i bolszewickich, opisana w nocie z dnia 11 lipca 1920 roku, wystosowanej przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona do Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych RFSRR Gieorgija Cziczerina. Przebieg linii oparty został na „Deklaracji Rady Najwyższej Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych w sprawie tymczasowej granicy wschodniej Polski” z 8 grudnia 1919 roku. W rzeczywistości lord Curzon nie był ani autorem tej koncepcji, ani jej zwolennikiem. Za faktycznego twórcę linii Curzona uważa się eksperta ds. Europy Środkowo-Wschodniej w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych pochodzenia polsko-żydowskiego – Lewisa Bernsteina Namiera. Stąd niekiedy bywa ona określana jako linia Curzona-Namiera lub linia Namiera.

Linia demarkacyjna III Rzesza – ZSRR – granica stref wpływów pomiędzy III Rzeszą a ZSRR na okupowanym przez Wehrmacht i Armię Czerwoną terytorium II Rzeczypospolitej, ustalona 28 września 1939 roku w Moskwie w traktacie o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR, delimitowana w terenie, istniejąca do ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku.

Zanim siły niemieckie zostały powstrzymane przez postępującą Armię Czerwoną 85% powierzchni miasta była zrujnowana. Warszawa jednak była w daleko lepszej sytuacji od najbardziej zniszczonych polskich miast. Dla porównania Jasło zostało zburzone w 97% a Polanów w 100%. Część miast zachowała się w znacznie lepszej formie, jak np Wałcz, gdzie zburzono jedną czwartą zabudowań miejskich.

Literatura polska w okresie II wojny światowej – epoka w historii literatury polskiej przypadająca na lata okupacji niemieckiej oraz okupacji sowieckiej, kiedy zarówno twórczość polskich pisarzy, jak i życie artystyczno-literackie zostały dramatycznie zagrożone. Wszelka legalna działalność wydawnicza bądź twórcza została zaprzepaszczona; instytucje związane z literaturą, wydawnictwa, stowarzyszenia, szkoły średnie i wyższe zmuszono do zaprzestania działalności. Środowisko pisarzy zostało więc chaotycznie rozproszone: część znalazła się w obozach koncentracyjnych, łagrach, gettach, została deportowana w inny rejon kraju, niektórzy wyemigrowali. Wielu wstąpiło w szeregi wojska polskiego poza granicami kraju, wielu zostało zamordowanych lub zginęło w walce.

Marsze śmierci – początkowo potoczne, później przyjęte również w nazewnictwie naukowym określenie zorganizowanej przez Niemców deportacji więźniów i jeńców pod groźbą natychmiastowej śmierci. Niemcy zmuszali więźniów i jeńców do pieszego przemieszczania się bez zapewnienia im odpowiedniego zaopatrzenia. Pędzenie jeńców było zaplanowane i prowadzone przez Niemców w taki sposób, aby spowodować wśród nich jak najwyższą śmiertelność.

Miednoje – wieś w Rosji, w obwodzie twerskim, w rejonie kalinińskim, około 200 km na północny zachód od Moskwy, były ośrodek wypoczynkowy NKWD.

Mienie zabużańskie – nazwa określająca mienie pozostawione przez Polaków przymusowo wysiedlonych w latach 1944–1952 z terenów należących przed II wojną światową do Polski. Wysiedlenie dokonane zostało na mocy tzw. układów republikańskich z 1944 r., które równocześnie przewidywały zwrot wartości mienia pozostawionego „za Bugiem” przez rząd polski.

Operacja morawsko-ostrawska – operacja wojskowa przeprowadzona przez Armię Czerwoną przeciwko Wehrmachtowi podczas II wojny światowej.

Roman Myśliwiec, ps. „Wrzos” i „Roman” – podporucznik Armii Krajowej.

Najwyższy Trybunał Narodowy – polski sąd szczególny utworzony 18 lutego 1946 roku i działający na podstawie Dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym, zajmujący się wymierzaniem kar dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców Narodu Polskiego. Trybunał procedował w latach 1946–1948.

Obóz NKWD w Rembertowie – specjalny obóz NKWD Nr 10, założony w grudniu 1944, po wkroczeniu Armii Czerwonej do Rembertowa, na terenie rembertowskiej fabryki Zakładów Amunicyjnych „Pocisk” i pełniący rolę punktu zbornego przed deportacją w głąb ZSRR.

Ofiary represji Niemiec nazistowskich w Polsce – miliony obywateli polskich, zamordowanych w wyniku realizacji niemieckiego programu ludobójstwa w czasie

Bitwa o Opole – jedno ze starć Armii Czerwonej ze znajdującym się w odwrocie niemieckim Wehrmachtem, prowadzone w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej.

Podgaje – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie złotowskim, w gminie Okonek.

Podział administracyjny terenów II Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej – podział administracyjny obowiązujący na ziemiach polskich wcielonych po przegraniu wojny obronnej przez Polskę do III Rzeszy, Słowacji, Związku Radzieckiego i Litwy w okresie od 1939-1944. Na zajętych przez siebie terenach okupanci wprowadzili w 1939 własny podział administracyjny.

Polscy uchodźcy na Węgrzech w latach 1939–1945 – obywatele RP, którzy w konsekwencji agresji Niemiec i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r. znaleźli schronienie na terytorium graniczącego z Polską od 15 marca 1939 r. Królestwa Węgier.

Pomnik w Bolechowicach z 1928 roku – pomnik znajdujący się w Bolechowicach w powiecie krakowskim.

Operacja pomorska – operacja ofensywna Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego przeprowadzona w lutym i marcu 1945 roku na froncie wschodnim II wojny światowej. Celem operacji wykonywanej siłami 1. i 2 Frontu Białoruskiego było rozbicie wojsk niemieckich na terenie Pomorza, które zagrażały siłom sowieckim, na głównym, berlińskim kierunku operacyjnym.

Prowokacja gliwicka – niemiecka operacja dywersyjna typu false flag na niemiecką radiostację w Gliwicach, dokonana w czwartek 31 sierpnia 1939 o godz. 20:00, wykorzystana przez niemiecką propagandę jako główny „dowód polskich prowokacji”.

Bitwa o Prudnik – jedno ze starć Armii Czerwonej ze znajdującym się w odwrocie niemieckim Wehrmachtem, prowadzone w ramach operacji górnośląskiej.

Przedmoście rumuńskie – we wrześniu 1939 roku obejmowało obszar Małopolski Wschodniej ograniczony od północnego zachodu rzekami Stryj i Dniestr. Obrona przedmościa rumuńskiego była to polska koncepcja militarna, której głównym założeniem taktycznym była obrona rejonu granicy z Węgrami i Rumunią przed armią niemiecką. Istotny element Planu Zachód.

Radiostacja gliwicka – zespół radiostacji, na który składają się trzy budynki oraz drewniany maszt nadawczy, wzniesione w latach 1934–1936 w Gliwicach, wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego oraz na listę pomników historii.

Reden – szyb kopalniany znajdujący się w Radlinie w województwie śląskim, używany od 1892 r. do marca 1905 r. W czasie II wojny światowej był on miejscem nazistowskiego mordu na mieszkańcach terenów ziemi rybnicko-wodzisławskiej.

Unternehmen Sonnenwende, znana również jako Pancerna Bitwa o Stargard – jedna z ostatnich głównych niemieckich pancernych akcji na froncie wschodnim, która miała na celu zmianę sytuacji strategicznej Niemiec na froncie wschodnim.

Standgericht – nazistowski sąd działający w okresie II wojny światowej na zajętych przez III Rzeszę terytoriach II Rzeczypospolitej. Sąd doraźny, wraz z niemieckim systemem sądownictwa specjalnego wykorzystywany był do terroru i eksterminacji w czasie niemieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939, oraz w latach okupacji niemieckiej ziem polskich (1939–1945).

Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej – straty materialne w dobytku: środkach trwałych: nieruchomościach, gruntach, budynkach, budowlach i lokalach, maszynach i urządzeniach, środkach transportu, inwentarzu żywym, a także w infrastrukturze i wyposażeniu oraz aktywach, depozytach bankowych, zapasach towarów, surowcach i zasobach, które zostały poniesione przez Rzeczpospolitą Polską i jej obywateli w trakcie trwania II wojny światowej.

Straty osobowe Polski w czasie II wojny światowej – straty wśród obywateli II Rzeczypospolitej w latach 1939–1945 zabitych w wyniku działań wojennych oraz m.in. wśród osób represjonowanych, więzionych, umieszczonych w obozach koncentracyjnych, wysiedlonych ze swoich miejsc zamieszkania, a także wynikłe ze zmian granic Polski.

Torpedownia – polska nazwa zwyczajowa centralnego obiektu niemieckich ośrodków badawczych torped, budowanych na terenie okupowanej Polski w czasie II wojny światowej. Torpedownia była to hala montażowa torped wraz z urządzeniami do próbnych strzelań, wybudowana na dnie akwenu, w odległości kilkuset metrów od brzegu. Połączona z brzegiem molo, po którym odbywał się za pomocą kolejki wąskotorowej transport podzespołów torped, ostatecznie montowanych w hali. W niemieckiej nomenklaturze budynek ten nazywano Schießstand.

Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR – umowa międzynarodowa zawarta w Moskwie pomiędzy III Rzeszą i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich 28 września 1939 po kapitulacji Warszawy, u schyłku działań wojennych w konsekwencji agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę. Nazywany także II paktem Ribbentrop – Mołotow, ponieważ został podpisany przez te same osoby co pakt pierwszy oraz miał taki sam charakter stanowiąc jego bezpośrednią kontynuację. Jedynie mała treść ustaleń tego traktatu została podana do wiadomości publicznej; większość tekstu została utajniona.

Ukraińska Powstańcza Armia, Ukraińska Armia Powstańcza, UPA – formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów pod koniec 1942 roku i przez nią kierowana. Działała głównie na Wołyniu, w Galicji Wschodniej i na terenach na zachód od linii Curzona.

Volkslista – niemiecka lista narodowościowa wprowadzona 2 września 1940 na podstawie reskryptu Heinricha Himmlera jako komisarza Rzeszy do spraw wzmacniania niemczyzny. Na terenach Rzeczypospolitej Polskiej anektowanych przez III Rzeszę w czasie II wojny światowej volkslistę wprowadzono zarządzeniem z 4 marca 1941.

Bitwa pod Warszawą, znana jako bitwa pancerna na przedpolach Warszawy, bitwa pod Radzyminem lub bitwa pod Wołominem – bitwa stoczona w czasie II wojny światowej na prawym brzegu Wisły na wschód od Warszawy w dniach 25 lipca – 5 sierpnia 1944 pomiędzy radziecką 2 Armią Pancerną a niemieckimi oddziałami m.in. dywizjami Waffen-SS Wiking i Totenkopf oraz dywizją Hermann Göring. Bitwa zbiegła się z działaniem Armii Krajowej z radzymińskiego Obwodu „Rajski Ptak”, której oddziały w lipcu 1944 przystąpiły do akcji „Burza”.

Operacja wiślańsko-odrzańska znana również jako Operacja styczniowa – operacja zaczepna Armii Czerwonej w ramach ofensywy przeciwko wojskom hitlerowskich Niemiec, przeprowadzona od 12 stycznia 1945 roku z linii Wisły i zakończona w lutym na linii Odry.

Operacja wschodniopruska – operacja wojskowa, przeprowadzona w styczniu i lutym 1945 roku na froncie wschodnim II wojny światowej, część tzw. ofensywy styczniowej Armii Czerwonej. Celem operacji wykonywanej siłami 2. i 3. Frontu Białoruskiego było odcięcie wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich od głównych sił i ich rozbicie.

Wyspa Rembezy – wyspa na Wiśle, w okolicach Góry Kalwarii i Czersk, w dużej części porośnięta wierzbami, krzakami i gęstą łoziną. Długa na ok. 4,5 km, szeroka na ok. 1 km, poprzecinana pozostałościami starorzecza Wisły. Jest częścią obszaru Doliny Środkowej Wisły, w ramach sieci obszarów Natura 2000.

Wyzwolenie Częstochowy – jedno ze starć Armii Czerwonej ze znajdującym się w odwrocie niemieckim Wehrmachtem, prowadzone w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej w dniach 16–17 stycznia 1945 roku.

Wyzwolenie Krakowa – walki o Kraków stoczone przez radzieckie oddziały 1 Frontu Ukraińskiego z Niemcami 18 stycznia 1945 roku podczas operacji wiślańsko-odrzańskiej.

Zabużanie – Polacy pochodzący z terenów na wschód od Buga; nazwa określająca najczęściej obywateli polskich wysiedlonych w latach 1944–1952 z terenów byłych polskich Kresów Wschodnich na podstawie układów republikańskich zawartych w 1944 r. przez PKWN z republikami radzieckimi.

Zbrodnia w Przyszowicach – zbrodnia wojenna popełniona 27 stycznia 1945 przez żołnierzy Armii Czerwonej na cywilnych mieszkańcach miejscowości Przyszowice. Czerwonoarmiści zamordowali co najmniej 69 osób w wieku od 10 do 78 lat, w tym obywateli Włoch i Węgier – więźniów KL Auschwitz, którzy uciekli z marszu śmierci. Ponadto czerwonoarmiści dopuścili się wielokrotnych gwałtów na mieszkankach miejscowości oraz spalili szereg domów.

Zdobycie Nowego Sącza – walki o Nowy Sącz oddziałów 1 Frontu Ukraińskiego z jednostkami 17 Armii Wehrmachtu prowadzone od 19 do 20 stycznia 1945 roku podczas operacji wiślańsko-odrzańskiej.

Zivilarbeiter – robotnicy przymusowi w III Rzeszy, werbowani do robót przymusowych w okupowanej Polsce na podstawie tak zwanych dekretów polskich. Pracujący w Niemczech polscy robotnicy nosili naszywkę „P”.

Żołnierze wyklęci, żołnierze niezłomni, polskie powojenne podziemie niepodległościowe i antykomunistyczne – antykomunistyczny, niepodległościowy ruch partyzancki, stawiający opór sowietyzacji Polski i podporządkowaniu jej ZSRR, toczący walkę ze służbami bezpieczeństwa ZSRR i podporządkowanymi im służbami w Polsce.