32 Historia zakonu krzyżackiego

Andělská Hora – miasto w Czechach, położone w kraju morawsko-śląskim w powiecie Bruntál na obszarze Śląska, gmina katastralna Andělská Hora ve Slezsku.

Archidiecezja ryska – katolicka archidiecezja istniejąca w latach (1202) 1255–1561 z siedzibą w Rydze – stolicy Inflant. Także siedziba metropolii ryskiej. Członek konfederacji Inflanckiej.

Banderia Prutenorum – rękopis w języku łacińskim pochodzący z 1448 roku, autorstwa Jana Długosza, zawierający ilustracje i opisy 56 chorągwi krzyżackich. Banderia Prutenorum była pierwszym i jedynym wykonanym w średniowieczu, bez mała kompletnym zestawieniem chorągwi całej armii, a zarazem pierwszym dziełem historycznym Jana Długosza. Dzieło składa się z 48 pergaminowych arkuszy o wymiarach 18,6 × 29,3 cm, ilustrowanych przez krakowskiego malarza Stanisława Durinka.

Barcja – terytorium historyczne w Prusach, na wschodnim brzegu Łyny, zamieszkiwane pierwotnie przez jedno z plemion pruskich – Bartów. Terytorium Barcji weszło w skład krainy historycznej Prusy Dolne i być może częściowo Warmii.

Bunt Koggego – wydarzenia w Gdańsku na przełomie lat 1456/1457.

Brama Chełmińska w Brodnicy, także Brama Kamienna – zachowana brama miejska Brodnicy z 1 poł. XIV wieku, obecnie siedziba Muzeum Regionalnego w Brodnicy.

Christ ist erstanden – staroniemiecka pieśń wielkanocna, przypuszcza się, że jest najstarszą pieśnią liturgiczną spisaną w języku niemieckim, która powstała prawdopodobnie w południowoniemieckim bądź austriackim kręgu kulturowym około roku 1100 jako odpowiedź na lokalne uroczystości Podwyższenia Krzyża. W roku 1160 pieśń weszła na stałe do kanonu porządku liturgicznego arcybiskupstwa Salzburga, wzmiankowana w Codex MII6 Universitätsbibliothek Salzburg.

Diecezje pruskie – biskupstwa na podbijanym w XIII wieku terytorium Prus.

Gołębnik Gołębnik w Toruniu – jedna z dziewięciu zachowanych do dziś baszt obronnych w ciągu murów miejskich w Toruniu.

Państwo zakonu krzyżackiego, pot.: państwo krzyżackie; od 1466 dodawano do nazwy człon w Prusach, od tego czasu państwo określane jest jako Prusy Zakonne lub Prusy Krzyżackie – suwerenne państwo niemieckiego zakonu krzyżackiego założone około 1226 roku. Państwo zakonne obejmowało głównie ziemie Prusów, a po przejęciu zakonu kawalerów mieczowych także Inflanty. Zostało znacznie ograniczone i podporządkowane Królestwu Polskiemu od 1466 roku. Przestało istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez Albrechta Hohenzollerna w 1525 r.

II powstanie pruskie 1260-1274 rozpoczęło się we wrześniu 1260 roku, po klęsce wojsk krzyżackich w bitwie ze Żmudzinami nad jeziorem Durbe. W bitwie zginęli: marszałek Henryk Botel, mistrz krajowy Inflant Burchard von Hornhausen oraz ok. 150 rycerzy zakonu.

Jaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami, zamieszkujący Jaćwież (Sudowię) leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. Posługiwali się językiem jaćwińskim (jaćwieskim) lub dialektem języka pruskiego.

Północne wyprawy krzyżowe lub bałtyckie wyprawy krzyżowe – krucjaty podejmowane przez katolickich królów Danii i Szwecji oraz niemieckie zakony rycerskie: zakon kawalerów mieczowych i zakon krzyżacki oraz ich sprzymierzeńców przeciwko ludom północnej Europy, zamieszkałym wokół południowych i wschodnich brzegów Bałtyku wyznających różne religie niechrześcijańskie. Rezultatem ich było narzucenie długotrwałego panowania skandynawskiego i niemieckiego na terenach Finlandii, Łotwy i Estonii oraz na terenie Prus. Także szwedzkie i niemieckie kampanie przeciwko prawosławnym Rusinom są czasami uważane za część krucjat północnych. Niektóre z tych wojen były nazwane krucjatami podczas średniowiecza, ale inne, wliczając w to większość krucjat szwedzkich, zostały po raz pierwszy nazwane krucjatami przez XIX-wiecznych nacjonalistyczno-romantycznych historyków.

Na początku XIII wieku, w latach 1222–1223 książęta: Władysław Odonic (Wielkopolska), Konrad I, Mściwoj I, Leszek Biały i Henryk I Brodaty prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach Prus. Akcję misyjną prowadził opat zakonu cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich – Konrada mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieża Honoriusza III, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne. Cel ten chciał osiągnąć z pomocą cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka II, popierając go w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski.

Maria w połogu z Helu – gotycka kompozycja rzeźbiarska ukazująca Marię leżącą na łożu połogowym z Dzieciątkiem Jezus. Wykonana około połowy XIV wieku, najprawdopodobniej w jednym z warsztatów rzeźbiarskich w Kolonii, i sprowadzona na teren dawnego państwa zakonu krzyżackiego. Cenny przykład przedstawienia dewocyjnego w typie ikonograficznym Maria in puerperio.

Missale secundum notulam dominorum Teutonicorum – rękopiśmienna księga liturgiczna z pierwszej połowy XV wieku, wpisana 4 listopada 2016 roku na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.

Monety krzyżackie – zakon krzyżacki bił własne monety. Najstarsza mennica znajdowała się w Toruniu, w poł. XIV wieku powstała kolejna w Elblągu, pod koniec XIV wieku doszły jeszcze Gdańsk i Malbork. Podstawą była grzywna pruska równa 180 gramom srebra. Grzywna pruska dzieliła się na: 4 wiardunki, 24 skojce, 45 półskojcy, 60 szelągów, 180 kwartników lub 720 denarów. Sporadycznie bito również złote dukaty. Za jedną grzywnę pruską można było kupić np. krowę.

Nadrowia – kraina pruska znajdująca się na wschód od dolnego Niemna w dorzeczu Pregoły.

Natangia – terytorium historyczne położone na terenie krainy historycznej Prusy Dolne. Pierwotnie obejmowało obszar zamieszkany przez jedno z plemion pruskich – Natangów, położony pomiędzy Sambią, Warmią, Barcją i być może Nadrowią. Granice terytorium plemiennego znane są tylko w przybliżeniu. Nie wiadomo, czy Natangia obejmowała ziemię Sclunien i sięgała do Zalewu Wiślanego, podobnie jak nie jest pewne, czy obejmowała ziemię Unsatrapis nad dolną Łyną. Na terenie Natangii plemiennej prawdopodobnie położony był ośrodek kultu Romowe.

Pogezania – terytorium plemienne występujące w wykazie krzyżackiego kronikarza z XIV wieku Piotra z Dusburga. Leżała nad górną Pasłęką, sąsiadowała z Pomezanią, Warmią, Barcją i Galindią. Pogezania była oddzielona od Pomezanii m.in. jeziorami Piniewo i Sambród oraz położonym na wschód od nich i na południe od wsi Sambród zwartym kompleksem leśnym.

Pomezania – terytorium w Prusach zamieszkane przez pruskie plemię Pomezanów.

Powstania pruskie – trzy powstania Prusów przeciwko zakonowi krzyżackiemu w XIII wieku.

Prusowie – ludy bałtyckie zamieszkujące w średniowieczu tereny między Pomorzem, Mazowszem, Litwą, Bałtykiem oraz Niwą. Obecnie ich terytorium zajmują: województwo warmińsko-mazurskie, fragment województwa pomorskiego i część województwa kujawsko-pomorskiego oraz obwód kaliningradzki.

Prusy – region historyczny położony pomiędzy dolnym Niemnem a dolną Wisłą.

Sambia – kraina historyczna w Prusach, zamieszkana przez jedno z plemion pruskich. W 2 poł. IX wieku osiedlali się na niej Szwedzi, a w 2 poł. X wieku Duńczycy, w tym Haakon, syn Haralda Sinozębego. W X wieku Sambia była centrum handlowym Prus, skąd eksportowano skórki kun i bursztyn. Od IX do XIII wieku Duńczycy kilkakrotnie wyprawiali się do Sambii co oznacza, że były to podboje nietrwałe. Do Sambii prowadził szlak handlowy z Brześcia przez Drohiczyn, Wiznę, Rajgród, Szurpiły, Jegliniec, Gąbin.

Sasinowie – południowe plemię pruskie. Staropruski wyraz sasins oznaczał zająca. Czasem tereny zajmowane przez Sasinów określano ziemią zajęcy.

Skalowia – kraina pruska, jej nazwa oznaczała prawdopodobnie jakieś określenie lasu. Znajdowała się po obu stronach dolnego biegu rzeki Niemen od ujścia Mitawy do Zalewu Kurońskiego.

U źródeł powstania zakonu krzyżackiego leżała działalność dobroczynna i szpitalnictwo, znajdowała się ona na pierwszym planie do 1198 r., nie zanikła nawet gdy ustąpiła działalności rycerskiej. Obowiązek opieki nad chorymi, budowy i utrzymywania szpitali zostały zawarte w regule zakonnej oraz w Statutach z pierwszej połowy XIII wieku. W okresie działalności Zakonu Niemieckiego w Palestynie szpitale były przeznaczone dla pielgrzymów którzy udawali się do grobu Chrystusa, oraz rycerzom. Poza tym zajmowały się rozdawaniem jałmużny i żywności dla żebraków, oraz wspomagała opiekę nad chorymi lub starymi braćmi zakonnymi. Szpitalnictwo zakonu krzyżackiego miało charakter złożony, możemy wyróżnić: szpitale miejskie, będące przytułkiem dla zniedołężniałych i chorych, leprozoria, czyli przytułki dla trędowatych, szpitale w zamkach, siedzibach komend dla braci zakonnych, oraz infirmeria, czyli sale szpitalne dla służby.

Warmia – kraina historyczna położona w województwie warmińsko-mazurskim. Pierwotnie terytorium pruskiego plemienia Warmów, a następnie autonomiczne państewko kościelne istniejące w latach 1243–1772 w południowych Prusach. W latach 1466-1772 Warmia wchodziła w skład Polski.

Wieża Mazurska – zabytek z czasów zakonu krzyżackiego w Brodnicy, w Polsce. Początek budowy Wieży Mazurskiej datuje się na pierwszą połowę XIV wieku. Wzniesiono ją zapewne przy okazji budowy murów miejskich w latach 1310-40. Pierwotnie stanowiła część składową Bramy Mazurskiej, obecnie nieistniejącej. Około roku 1370 dokonano nadbudowy aby poprawić jej warunki obronne.

Wieża mieszkalno-obronna w Plemiętach – zabytek archeologiczny, relikty wieży rycerskiej zlokalizowanej w Plemiętach.

Ziemia Maryjna – oficjalna nazwa Inflant w średniowieczu nadana po krucjacie liwońskiej w XIII wieku. Na jej obszarze utworzono państwo zakonu kawalerów mieczowych, które od 1237 stanowiło cześć państwa zakonu krzyżackiego. W XV wieku w wyniku secesji inflanckiego odłamu Krzyżaków powstało państwo zakonu inflanckiego.