44 Malarstwo

Malarstwo – obok rzeźby i grafiki jedna z gałęzi sztuk plastycznych. Posługuje się środkami plastycznego wyrazu, np. barwną plamą i linią, umieszczonymi na płótnie lub innym podłożu, a dzieła zwykle są dwuwymiarowe lub trzywymiarowe z elementami przestrzennymi. Twórczość malarska podlega zasadom właściwym dla danego okresu. Poszukiwanie odmiennych form wyrazu przyczynia się jednak do kształtowania nowych oryginalnych kierunków i niezwykłej różnorodności dzieł malarskich.

Adźanta – grupa wzgórz w Indiach w stanie Maharasztra, na terenie dawnego księstwa Hajderabadu. W ich zboczach, nad doliną rzeki Waghory, wykutych jest 30 pieczar z unikatowymi malowidłami o tematyce buddyjskiej. Cztery groty to ćajtje – miejsca kultu, zaś pozostałe to wihary – miejsca zamieszkania i gromadzenia się mnichów. Groty powstały między II wiekiem p.n.e. a VII wiekiem n.e. Wiele z nich wykuto za czasów Guptów. Część grot nie została ukończona, prawdopodobnie z uwagi na brak funduszy związany z zanikiem buddyzmu na półwyspie dekańskim. Groty zostały odkryte w 1819 przez grupę angielskich myśliwych. Zespół grot w Adźancie znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Altamira – jaskinia krasowa w górach Kantabryjskich w północnej Hiszpanii, w pobliżu miejscowości Santillana del Mar. Odkryta w 1868 r. Jej wnętrze pokryte jest wielobarwnymi rysunkami należącymi do kultury magdaleńskiej.

Batalistyka – przedstawienie scen bitewnych, pochodów wojennych, oblężeń i życia obozowego, głównie w malarstwie i grafice, ale także literaturze i filmie.

Jaskinia Chauveta – francuska jaskinia położona w dolinie rzeki Ardèche, zawierająca malowidła naskalne z okresu górnego paleolitu. Od 1995 roku posiada status monument historique, w kategorii classé.

Jaskinia Cosquera – jaskinia ozdobiona malowidłami z okresu paleolitu, usytuowana na wybrzeżu Morza Śródziemnego w pobliżu Marsylii, w falezie przylądka Morgiou w obszarze Calanque de Morgiou. Od 1992 roku posiada status monument historique, w kategorii classé.

Figura serpentinata – w sztukach plastycznych układ postaci charakteryzujący się silnym, czasem wręcz nienaturalnym, skręceniem ciała, mający na celu nadanie jej lekkości i dynamiki. Taka forma upowszechniła się w manieryzmie włoskim. Do przykładowych dzieł wykorzystujących taki schemat należą rzeźby Jeana de Boulogne (Giambologni). Spiralny układ ciała swoją genezą sięga antyku, głównie sztuki starożytnej Grecji, był również chętnie stosowany w baroku.

Filakterie – banderole, motyw dekoracyjny w formie wstęg o zawijających się końcach. Zawierają napisy odnoszące się do treści przedstawienia i występują jako element obrazu. Szczególnie popularne w malarstwie średniowiecznym.

Inkarnat, karnacja, barwa cielista

Kartownik – dawniej rzemieślnik, artysta zajmujący się wytwarzaniem drukowanych i malowanych kart do gry i zabawy. Kartownicy, malarze kart, w Polsce od końca XV wieku do okresu przemysłowego zajmowali się wytwarzaniem papierowych kart przeznaczonych do gier karcianych czy wróżby.

Kołtryniarz, szpalernik – dawniej rzemieslnik, artysta zajmujący się wytwarzaniem drukowanych i malowanych obić, tapet.

Krakelura – charakterystyczna siatka spękań tworząca się na powierzchni obrazu olejnego. Może powstawać w warstwie werniksu, ale także w warstwach malarskich, a nawet w gruncie. Powstaje w wyniku upływu czasu, niewłaściwego przechowywania i działania czynników atmosferycznych bądź wskutek technicznych wad wykonania.

Szkoła kuzkeńska – szkoła malarska, której przedstawiciele działali w Cuzco i regionie kuzkeńskim od XVI do XVIII wieku.

Lascaux – jaskinia krasowa w Akwitanii, w południowo-zachodniej części Francji, w której w 1940 roku odkryto rysunki i malowidła wykonane na ścianach w okresie paleolitu. Od 1963 r. jest zamknięta dla zwiedzających; turystom udostępniana jest znajdująca się w pobliżu wierna kopia jaskini. Zamknięcie jaskini nie zapobiegło zniszczeniom, jakie powstały na skutek działania wilgoci, dwutlenku węgla oraz wadliwego systemu klimatyzacji. Na ścianach pojawił się grzyb, rysunki zaczęły pokrywać się ciemnymi plamami. Obecnie wstęp do jaskini – i to nie częściej niż dwa razy w miesiącu – ma zaledwie kilku naukowców. Wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Od 1940 roku posiada status monument historique, w kategorii classé.

Luminizm – sposób kształtowania kompozycji malarskiej za pomocą gry światła.monochromatyczny – uwypuklenie światła przy dominującej tonacji jednobarwnej kolorystyczny – światło jako czynnik wyzwalający wibrację kolorystyczną

Malarstwo wazowe – wykonywane na naczyniach ceramicznych malunki, mające szczególne znaczenie w kulturze helleńskiej.

Malarz – rzemieślnik, artysta zajmujący się malarstwem. Jest to zawód polegający na pokrywaniu, malowaniu płaszczyzn, przedmiotów powłokami, liniami, punktami, kolorem, farbą, farbami, po to by je ochronić, zmienić ich własny kolor lub namalować, stworzyć obraz, wyobrażenie, iluzję tego co odbieramy zmysłem wzroku.

Malarz od chińszczyzny, magister (mistrz) od chińszczyzny, chińczyk – zawód, specjalizacja malarska w Polsce w XVIII w. Malarz ten specjalizował się w zdobnictwie, technikach malarskich, lakierniczych i pozłotniczych z motywami chinoiserie. Taki sposób zdobienia mebli, wnętrz, powozów itp. był modny w Polsce od końca XVII wieku z przerwami przez ponad sto lat.

Malarz szkła, szklarz, szklarczyk, błoniarz – rzemieślnik, artysta malujący na szkle, witrażysta, komponujący barwne przeszklenia, malarz–specjalista.

Manuskrypt paryski A – zbiór notatek Leonarda da Vinci.

W sztukach wizualnych zwrot mixed media, zwany też mix-media, jest określeniem techniki artystycznej w której zastosowano więcej niż jeden materiał. Asamblaż i kolaż są dwoma przykładami technik wykorzystujących różne materiały, na przykład tkaniny, papier, drewno lub przedmiot Ready-made.

Jako model określa się w rzeźbiarstwie projekt plastyczny, tzw. bozzetto, który jest wykonany z materiału łatwego do obróbki: gliny, wosku, gipsu, rzadziej z drewna. Na podstawie modelu można wykonać odlew rzeźby, używając trwalszego materiału. Materiałami używanymi do wykonywania późniejszych oryginałów są: brąz, miedź, żelazo, aluminium, cyna, gips i marmur.

Perspektywa – określenie stosowane w architekturze, malarstwie, fotografii i innych sztukach wizualnych oznaczające sposób oddania trójwymiarowych obiektów i przestrzeni na płaszczyźnie. Istnieje kilka rodzajów perspektywy: linearna, barwna (malarska), kulisowa, powietrzna, odwrócona, perspektywa krzywoliniowa (poprawna).

Perspektywa barwna (malarska) — sposób oddania przestrzeni na płaszczyźnie poprzez wykorzystanie właściwości barw.

Perspektywa krzywoliniowa – forma odwzorowania przestrzeni na płaszczyźnie stosowana do przedstawienia obiektów trójwymiarowych w dwóch wymiarach, linie w rzeczywistości proste wydają się być wtedy krzywe.

Perspektywa linearna, perspektywa zbieżna – technika umożliwiająca przedstawianie rzeczywistości na płaskiej powierzchni tak, aby sprawiała wrażenie głębi. Zasady perspektywy linearnej jako pierwszy opracował w XV wieku architekt florencki Leon Battista Alberti.

Perspektywa odwrócona — sposób oddania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie, polegający na tym, że punkt zbiegu linii perspektywicznych znajduje się przed płaszczyzną obrazu, a nie, jak w perspektywie linearnej, za nią. Przedstawione obiekty rozszerzają się w miarę ich oddalenia od obserwatora. Perspektywa odwrócona stosowana jest m.in. w pisaniu ikon.

Perspektywa powietrzna – technika malarska, która służy zwiększeniu iluzji głębi.

Perspektywa sferyczna − stanowi rozszerzenie perspektywy linearnej o działanie efektu głębi we wszystkich kierunkach przestrzeni x, y i z. Tzn. wraz z oddalaniem od środka obrazu, obiekty "zmniejszają się" wzdłuż osi x i y oraz do środka wzdłuż osi z.

Perspektywa z dwoma punktami zbiegu – zwana także perspektywą skośną. Dokładne przedstawienia uzyskuje się dzięki metodzie rzutowania z planów, stosowanej przez architektów. Niezależnie od stopnia skomplikowania planu, czy elewacji bocznych budynku, zostaje zachowana zasada umieszczania obiektu w perspektywie skośnej według podstawowego rzutowania – rzutowania izometrycznego.

Perspektywa z jednym punktem zbiegu – jest to najprostsza perspektywa linearna. Wszystkie linie równoległe do siebie, prostopadłe do płaszczyzny obrazu, wydają się zbiegać w jednym punkcie na horyzoncie.

Perspektywa z trzema punktami zbiegu – efekt pojawia się, gdy będąc blisko budynku spojrzy się na jego wierzchołek. Ściany budynków widziane z bliska zdają się zbiegać pod kątem ku środkowi widzianego obrazu. Linie zbiegają się w miarę oddalania od obserwatora. Ten kierunek także podlega prawom rządzącym perspektywą. Dodatkowy, trzeci punkt zbiegu pojawia się w miejscu, gdzie przetną się linie będące przedłużeniem ścian budynku.

Pittura metafisica – termin określający twórczość włoskiego malarza Giorgia de Chirico w latach 1911–1918, który uznawany jest za twórcę tego kierunku. Chirico inspirował się wtedy romantyzmem, filozofią, a także archeologią, mitologią i sztuką antyczną. Pojęcie to, dotyczące metafizycznych przestrzeni, stało się bardzo istotne dla twórców ruchu surrealistycznego. W jego duchu tworzyli m.in. Alberto Savinio, Giorgio Morandi, Ardengo Soffici, a także Carlo Carrà i inni malarze futurystyczni.

Plener – twórczość na zewnątrz, w bezpośrednim kontakcie z naturą. Otwarta przestrzeń pod gołym niebem jako miejsce i temat pracy artysty.

Polichromia – wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.

Rama do obrazu – przedmiot, wyrób rzemiosła lub utwór artystyczny, czasem element kompozycji obrazu; rama podkreśla kadr, wyznacza granicę obrazu.

Szkic – wstępna realizacja koncepcji artystycznej: malarskiej, rzeźbiarskiej (bozzetto), literackiej itp.

Światłocień – technika malarstwa polegająca na różnicowaniu natężenia światła i eksponowaniu jego kontrastów. Artysta operujący tą techniką zwraca uwagę na wartości malarskie oświetlenia poszczególnych elementów swojej kompozycji. W zależności od miejsca, skąd pada światło, część z nich jest oświetlona, bardzo wyraźna, część natomiast – zacieniona. Zastosowanie światłocienia daje wrażenie trójwymiarowości ukazywanych przedmiotów. Światłocień pozwala realistycznie ukazać wnętrza i tak komponować przestrzeń obrazu, by światłem podkreślić główne elementy kompozycji. Technika ta wzmaga dramatyzm przedstawionych scen.

Tenebryzm – sposób kompozycji obrazu, polegający na użyciu ciemnej tonacji barwnej, w której postacie ludzkie i przedmioty wydobyte są z mrocznego tła ostrym światłocieniem. Tenebryzm stosowany był w malarstwie północnowłoskim w II połowie XVI wieku i w malarstwie barokowym, zwłaszcza przez Caravaggia (caravaggionizm) i Rembrandta.

Tingatinga – pochodzący z lat 60. XX w. styl malarski Tanzanii. Nazwa wywodzi się od nazwiska Edwarda Saidiego Tingatingi.

Tondo to w sztuce obraz bądź płaskorzeźba w kształcie koła. Tondo było charakterystyczne dla sztuki włoskiego renesansu. Według zwyczaju XV-wiecznej Wenecji kobiety po porodzie otrzymywały słodycze na okrągłej tacy - desco da parto. Taca była bardzo często ozdabiana różnymi scenami związanymi z dziećmi lub porodem. Od tego zwyczaju pochodzi późniejsza moda na okrągłe obrazy. Najczęstszym motywem tond były sceny religijne, często przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus.

Traktat o malarstwie – zbiór notatek Leonarda da Vinci poświęconych malarstwu.

Weduta – obraz, rysunek lub rycina, przedstawiające ogólny widok miasta lub jego fragment, często ze sztafażem. Inaczej pejzaż miejski, prospekt.

Złote szkła – rzymskie naczynia szklane z czasów antycznych, ozdobione miniaturowymi obrazami malowanymi na złotej folii lub tylko w niej grawerowanymi i zatopionymi pomiędzy warstwami szkła. Większość naczyń tego typu zachowała się do dziś jedynie częściowo, w formie denek. Wyłamane z naczyń denka z miniaturowymi obrazkami w IV-V wieku osadzano w zaprawie pokrywającej ściany grobowców w rzymskich katakumbach.