WAnkarapitek (Ankarapithecus) − rodzaj wymarłych małp człekokształtnych, żyjących w późnym miocenie.
WArchaiczny Homo sapiens – nieściśle zdefiniowane pojęcie używane do opisania różnych Homo, przeciwstawianych ludziom anatomicznie współczesnym, w okresie zaczynającym się 500 000 lat temu. Do grupy tej zalicza się Homo heidelbergensis, Homo rhodesiensis, Homo antecessor, Homo helmei i Homo neanderthalensis.
WArdipitek (Ardipithecus) – rodzaj wymarłych ssaków naczelnych z rodziny człowiekowatych, wyodrębniony z australopiteków na podstawie bardzo fragmentarycznych szczątków. Szczątki pierwszego osobnika tego rodzaju odnaleziono w roku 1992 w Aramis w Etiopii. Ardipiteki zamieszkiwały Afrykę około 5,8–4,4 mln lat temu, zatem przed australopitekami, za których prawdopodobnych przodków są obecnie uważane. Pod wieloma względami przypominały małpy człekokształtne. Uważa się, że były istotami dwunożnymi.
WArdipithecus kadabba – wymarły ssak naczelny z rodziny człowiekowatych. Jego szczątki, liczące co najmniej 5,8–5,2 mln lat, znaleziono w dolinie Auasz w Etiopii w latach 1997–2001. Początkowo znaleziono sześć zębów, które uznano za należące do podgatunku Ardipithecus ramidus. Dalsze prace doprowadziły do odkrycia kolejnych szczątków, na podstawie których w 2004 stwierdzono że takson A. kadabba stanowi odrębny gatunek.
WArdipithecus ramidus – gatunek wymarłego ssaka naczelnego z rodziny człowiekowatych (Hominidae) żyjącego w pliocenie na terenach Afryki. Najbardziej kompletne skamieniałości A. ramidus pochodzą z 2019 roku, z okolic wioski Aramis w Etiopii i liczą około 4,4 mln lat; znalezisko zostało przez jej odkrywców nazwane Ardi.
WAtlanthropus mauritanicus – tradycyjna nazwa używana w odniesieniu do odkrytych w 1954 roku szczątków północnoafrykańskiego hominida z okresu środkowego plejstocenu, obecnie klasyfikowanego jako Homo erectus.
WAustralopithecine – takson obejmujący wszystkie gatunki powiązane z rodzajami australopitek i Paranthropus, w tym przede wszystkim Kenyanthropus platyops, ardipiteki i Praeanthropus. Obecnie wszystkie te spokrewnione ze sobą gatunki są często klasyfikowane jako podplemię plemienia Hominini zwane Australopithecina. Australopithecine to wymarli bliscy krewni człowieka, którzy – wraz z rodzajem Homo – składają się na ludzki klad. Członkowie ludzkiego kladu, w tym Hominini po oddzieleniu się od szympansów, są obecnie nazywani podplemieniem Hominina.
WCzłowiek pekiński, dawniej też: sinantrop – człowiek z gatunku Homo erectus, wcześniej klasyfikowany jako Sinanthropus pekinensis. Jego szczątki po raz pierwszy odkryto w trakcie wykopalisk prowadzonych w latach 1923–1927 w zespole jaskiń Zhoukoudian niedaleko Pekinu w Chinach.
WCzłowiek z Denisowej Jaskini, denisowianin – niezdefiniowany co do rangi systematycznej takson z rodzaju człowiek (Homo) z epoki paleolitu opisany w 2010 r. Zidentyfikowany został w oparciu o analizę molekularną mitochondrialnego DNA z dwóch zębów i kości palca u ręki. Szczątki należały do osobników, które żyły około 41 tys. lat temu. Znaleziono je w Denisowej Jaskini w paśmie górskim Ałtaj na Syberii. Jak wykazały badania, palec i zęby należały do dwóch różnych osób. Jedną z nich było zidentyfikowane na podstawie DNA z małego palca u ręki dziecko płci żeńskiej między piątym a siódmym rokiem życia. Denisowianie wykazywali niskie zróżnicowanie genetyczne, z drugiej zaś strony wysoki i zróżnicowany poziom hybrydyzacji z neandertalczykiem oraz innym archaicznym przedstawicielem rodzaju Homo. Przedstawiciele Homo sapiens z Azji i Oceanii wykazują domieszkę genetyczną denisowian, u Papuasów jest ona najwyższa i wynosi ok. 6%.
WCzłowiek z Lantian – hominid, którego pierwsze szczątki odkryto w roku 1963 w sekcji Lantian w prowincji Shaanxi w Chinach. Znaleziona została górna część czaszki o pojemności 780 cm³ i żuchwa, datowane na ok. 600 tys. lat. Człowiek z Lantian pojawił się wcześniej niż człowiek pekiński, ale później niż człowiek z Yuanmou.
WCzłowiek z jaskini Maludong – najmłodsza znana populacja rodzaju Homo znacząco różniąca się budową ciała od człowieka współczesnego. Skamieniałości, których wiek szacowany jest na 14 500 – 11 500 lat, zostały znalezione w jaskini Maludong oraz w jaskini Longlin w Chinach. Ponieważ populacja zawiera zarówno cechy archaiczne, jak i te charakterystyczne dla ludzi współczesnych, może być uważana za osobny gatunek człowieka, który przetrwał do niedawnych czasów, a następnie wymarł, nie pozostawiając żadnych śladów w puli genowej ludzi współczesnych. Pozostawione resztki pożywienia dowodzą, iż mięso dużych rozmiarów jelenia było gotowane w jaskini i stąd pochodzi nazwa owej ludzkiej populacji.
WCzłowiek z Solo – podgatunek wymarłego hominina, Homo erectus. Dawniej klasyfikowany jako Homo sapiens soloensis. Został odkryty między 1931 a 1933 przez Gustava Heinricha Ralpha von Koenigswalda. Jest to jedyny znany egzemplarz tego nietypowego hominida. Został odkryty podczas wykopalisk prowadzonych wzdłuż brzegu rzeki Solo na wyspie Jawie w Indonezji. Jako lokalizację szczątków często podaje się Ngandong – od nazwy wioski, nieopodal której okaz został znaleziony.
WCzłowiek z Tautavel – proponowany podgatunek człowiekowatego Homo erectus, którego skamieniałości zostały odkryte w jaskini Arago w Tautavel we Francji. Wiek szczątków oszacowano na 450 000 lat. Prace wykopaliskowe rozpoczęły się w 1964 roku, a pierwszych znaczących odkryć dokonano w 1969.
WCzłowiek z Yuanmou – hominid, którego skamieniałości odkryto 1 maja 1965 niedaleko wioski Danawu w regionie Yuanmou w prowincji Junnan w Chinach. W pobliżu zostały znalezione również narzędzia paleolityczne. Szczątki datowane są na około 1,7 miliona lat i są najstarszymi szczątkami pierwotnego człowieka znalezionymi w Chinach i wschodniej Azji. Człowiek z Yuanmou prawdopodobnie żył również w okresie, gdy na terenie Chin pojawił się człowiek z Lantian i człowiek pekiński.
WGigantopitek (Gigantopithecus) – wymarły rodzaj małp człekokształtnych, który żył milion do trzystu tysięcy lat temu, na obszarze dzisiejszych Chin, Indii i Wietnamu obok innych gatunków hominidów. Zachowane skamieniałości sugerują, że Gigantopithecus blacki był największą małpą człekokształtną, jaka kiedykolwiek żyła, osiągającą do 3 m wysokości i 540 kg wagi.
WGigantopithecus blacki – gatunek wymarłej, prehistorycznej małpy. Żył od 1 miliona do 100 tysięcy lat temu w Chinach, Indiach i Wietnamie. Prawdopodobnie największa małpa w dziejach Ziemi.
WGraecopithecus – żyjący ok. 7,175–7,24 mln lat temu wymarły gatunek ssaka naczelnego należący do podrodziny Homininae.
WHomo antecessor – wymarły gatunek hominidów o objętości mózgu około 1000 cm³.
WHomo cepranensis – nazwa zaproponowana dla gatunku hominida, którego skamieniałości odkryto w 1994 w pobliżu Ceprano, we Włoszech. Wiek skamieniałości jest szacowany na 800-900 tys. lat.
WHomo erectus synonim pitekantrop – kopalny gatunek człowieka z epoki środkowego plejstocenu, stanowiący jeden z pośrednich szczebli ewolucyjnych między australopitekami a współczesnym człowiekiem.
WHomo ergaster – to wymarły gatunek lub podgatunek archaicznych ludzi, którzy żyli w Afryce we wczesnym plejstocenie czyli ok. 1,9–1,6 mln lat temu. To, czy H. ergaster stanowi własny gatunek, czy też należy go włączyć do H. erectus, jest ciągłym i nierozwiązanym sporem w ramach paleoantropologii. Zwolennicy synonimizacji zwykle określają H. ergastera jako „Afrykański Homo erectus” lub „Homo erectus ergaster”.
WHomo floresiensis – wymarły gatunek hominida, wyróżniający się drobną budową ciała i niewielkim mózgiem, odkryty w 2003 w Liang Bua – wapiennej jaskini na indonezyjskiej wyspie Flores. Ostatnie szczątki jego przedstawicieli – niemal kompletny szkielet kobiety – datuje się na około 50 tys. lat. W pobliżu odkryto też szczątki ośmiu innych przedstawicieli tego gatunku oraz kamienne narzędzia datowane na okres od 50 do 190 tys. lat.
WHomo gautengensis – gatunek z rodziny człowiekowatych opisany przez antropologa fizycznego Darrena Curnoe w 2010. Opisany na podstawie skamieniałości odnalezionych w Republice Południowej Afryki, które były początkowo zidentyfikowane jako Homo habilis, Homo ergaster, a niejednokrotnie jako australopitek. Darren Curnoe uważa swoje znalezisko za szczątki najstarszego gatunku rodzaju Homo.
WHomo georgicus – gatunek człowieka sklasyfikowany w 2002 roku. Po raz pierwszy jego szczątki odnalazł gruziński archeolog David Lordkipanidze w 1991 roku. Następnie w 1999 r. znaleziono dobrze zachowane czaszki a w 2001 r. część szkieletu. Wszystkie znaleziska miały miejsce w Dmanisi, średniowiecznym gruzińskim miasteczku. Wiek szczątków oszacowano na około 1,8 miliona lat. Na ich podstawie ustalono, że przeciętny Homo georgicus miał około 150 cm wzrostu i puszkę mózgoczaszki pojemności około 600–680 cm³ i umieszczono gdzieś pomiędzy Homo habilis a Homo erectus.
WHomo habilis – kopalny gatunek człowieka z Afryki Wschodniej, który żył 2,5-1 mln lat temu.
WHomo heidelbergensis – gatunek znany także jako Protanthropus heidelbergensis, człowiek heidelberski, człowiek ze Swanscombe lub człowiek z Boxgrove. Forma pośrednia pomiędzy Homo erectus a Homo neanderthalensis i Homo sapiens.
WHomo luzonensis – kopalny gatunek człowieka, którego szczątki zostały odkryte w jaskini Callao w Peñablance na Filipinach w 2007 roku przez Armando Salvadora Mijaresa. Znalezisko składało się z pojedynczej kości śródstopia o długości 61 milimetrów, której wiek – obliczony metodą uranowo-torową – został oszacowany na 67 tys. lat.
WHomo naledi – kopalny gatunek człowieka, odkryty w październiku 2013 roku podczas prac archeologicznych prowadzonych przez międzynarodowy zespół pod kierownictwem Lee R. Bergera w jednej z jaskiń na terenie Republiki Południowej Afryki. Po raz pierwszy gatunek opisano naukowo w 2015 roku w elektronicznym wydaniu eLife. Żył w plejstocenie; dokładny wiek znanych skamieniałości przedstawicieli gatunku jest niepewny, lecz badania Dirksa i współpracowników (2017) pozwoliły na stwierdzenie, że skamieniałości te najprawdopodobniej mają nie mniej niż 236 tysięcy lat i nie więcej niż 335 tysięcy lat.
WHomo rhodesiensis – nazwa zaproponowana dla gatunku hominida, którego czaszkę znaleziono w kopalni żelaza i cynku w Rodezji Północnej w 1921 roku przez Toma Zwiglaara, szwajcarskiego górnika. Szacowany okres występowania: 300–120 tys. lat temu. Obszar występowania: Zambia.
WHomo rudolfensis – gatunek kopalnego hominida, przedstawiciela rodzaju Homo z Afryki Wschodniej, 1,78–1,95 mln lat temu.
WCzłowiek z Cro-Magnon ; kromaniończyk – człowiek rozumny z górnego paleolitu, występujący w Europie między 43 tys. lat p.n.e. – 10 tys. lat p.n.e.
WHomo sapiens idaltu - wymarły podgatunek wczesnego człowieka Homo sapiens. W jego szkieletach widać pewne nieznaczne różnice z człowiekiem współczesnym i został wyodrębniony jako osobny podgatunek. Jego występowanie datuje się na około 160 000 lat temu.
WHomo platyops – żyjący ok. 3,5–3,2 mln lat temu wymarły gatunek ssaka naczelnego należący do podrodziny Homininae.
WMegantrop (Meganthropus) – nazwa nadana hominidowi, którego zęby i fragment szczęki odkryto w latach 1941 i 1952 w Sangiran (Jawa); stąd początkowo nazwano go Meganthropus paleojavanicus. W późniejszym okresie odkryto kolejne szczątki, sklasyfikowane pod nazwą Meganthropus africanus. Niewielka liczba odkrytych skamieniałości utrudnia ich jednoznaczne zaklasyfikowanie. W publikacjach najczęściej spotyka się propozycje uznania megantropa za podgatunek Homo erectus, choć nierzadko przyrównuje się je do przedstawicieli rodzaju Australopithecus, Paranthropus lub Gigantopithecus.
WNakalipithecus nakayamai – gatunek wymarłej małpy człekokształtnej żyjącej w miocenie, ok. 10 mln lat temu na terenie obecnej Kenii, opisany na podstawie odkrytej przez zespół kenijskich i japońskich naukowców w 2005 kości szczęki i jedenastu zębów. Badacze uważają, że Nakalipithecus nakayamai może być wspólnym przodkiem goryli, szympansów i ludzi.
WCzłowiek neandertalski, neandertalczyk – wymarły przedstawiciel rodzaju Homo (człowiek), znany z plejstocenu, w zależności od autorów klasyfikowany jako podgatunek człowieka rozumnego – Homo sapiens neanderthalensis – lub odrębny od niego gatunek – Homo neanderthalensis.
WPraeanthropus tugenensis – wymarły gatunek ssaka człekokształtnego, jeden z najstarszych znanych przedstawicieli linii rozwojowej hominidów. Pierwszego odkrycia dokonał zespół Martina Pickforda i Brigitte Senut w 2000 r. w Kenii, w późnomioceńskich pokładach formacji Lukeino. Z powodu roku odkrycia został nazwany przez prasę „człowiekiem milenijnym”.
WOuranopithecus macedoniensis lub Graecopithecus freybergi – wymarły hominid żyjący na terenie dzisiejszej Grecji w późnym miocenie.
WParanthropus aethiopicus – przedstawiciel rodzaju Paranthropus. Wiek znalezionych szczątków szacowany jest na ok. 2,5 mln lat.
WParanthropus boisei – gatunek wymarłego hominida, przedstawiciel australopiteków masywnych, który zamieszkiwał Afrykę ok. 2,3–1,2 mln lat temu. Miał silne i duże szczęki wyposażone w szerokie zęby służące do rozcierania roślinnego pokarmu. Równie masywnie zbudowana była jego czaszka, która m.in. posiadała wydatny grzebień kostny na wierzchu.
WParanthropus robustus – przedstawiciel australopiteków masywnych.
WParantrop – masywne australopiteki sklasyfikowane jako odrębny rodzaj człowiekowatych. Prawdopodobnie stanowiły boczną gałąź, nie prowadzącą do linii Homo. Pomimo że miały większą twarz, szczęki i zęby, ich mózg i ciało były tylko nieznacznie większe od pozostałych australopiteków. Były przystosowane do spożywania twardej żywności roślinnej.
WPenghu 1 – skamieniały fragment żuchwy należący do jednego z wymarłych gatunków homininów, który żył w plejstocenie na terenie obecnego Tajwanu.
WPraeanthropus – rodzaj wymarłych hominidów, do którego Cela-Conde i Ayala proponują włączyć rodzaj Orrorin i wiele gatunków australopiteków. Charakteryzuje się rozwojem postawy wyprostowanej.
WSahelanthropus tchadensis – wymarły gatunek ssaka człekokształtnego. Żył około 7 mln lat temu w Środkowej Afryce. Właściwie nic nie wiadomo o tych istotach poza wyglądem ich czaszek, które odnaleziono w latach 2001–2002 w okolicach jeziora Czad. Czaszki wyglądają podobnie do ludzkich. Płaska twarz, podobne uzębienie, jedynie znacznie mniejsza puszka mózgowa i szerszy rozstaw oczodołów.
WSiwapitek (Sivapithecus) – rodzaj kopalnych małp człekokształtnych żyjących w epoce miocenu na terenie współczesnych północnych Indii, Pakistanu i Nepalu.