52 Teologia chrześcijańska

Szkoła antiocheńska – termin określający styl teologii wypracowany w Antiochii syryjskiej w starożytnym chrześcijaństwie, cechujący się przywiązaniem do bardziej literalnego odczytywania Pisma Świętego. Pod nazwą „antiocheńska szkoła teologiczna” nie rozumie się jakiejś jednej instytucji naukowej, jest to określenie sposobu uprawiania teologii, wypracowanego przez poszczególnych teologów i grupy ich uczniów.

Antropologia religijna lub teologiczna – część doktryny religijnej, teologii, której przedmiotem jest natura człowieka, pochodzenie, sens jego istnienia, ukazane w relacji do Stwórcy, Boga, Absolutu. Z kwestiami antropologicznymi ściśle związana jest doktryna zbawcza danej religii i zagadnienia eschatologiczne.

Apologetyka – dział teologii lub literatury zajmujący się obroną wiary, w szczególności chrześcijańskiej, przed zarzutami przeciwników oraz uzasadniający podstawowe prawdy wiary. Termin ten również dotyczyć może twórczości pisarskiej apologetów. Mianem tym określa się pisarzy wczesnochrześcijańskich z II i III w. działających w okresie po Ojcach Apostolskich. Zaliczani są do nich m.in. św. Justyn, Atenagoras z Aten, Arystydes z Aten, Teofil z Antiochii, Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Meliton z Sardes, Tacjan Syryjczyk, Minucjusz Feliks, Apolinary z Hierapolis, Kwadrat Apologeta. Wymienieni pisarze chrześcijańscy próbowali dowodzić, iż wiara chrześcijańska mogłaby zagwarantować porządek w państwie rzymskim.

Apostazja – porzucenie wiary religijnej lub religii. W pierwotnym znaczeniu – całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej; termin został również adaptowany do ogólnych pojęć religioznawczych oraz wykorzystywany przez religie i wyznania niechrześcijańskie.

Cierpiący Sługa Jahwe to teologiczne pojęcie biblijne. Według teologii chrześcijańskiej jest najważniejszym wśród starotestamentowych zapowiedzi Mesjasza, czyli Jezusa Chrystusa, a według teologii judaistycznej stanowi zbiorowe określenie cierpiącego Izraela.

Cudowny wizerunek – w katolicyzmie i prawosławiu termin ten używany przez wiernych, określa obraz bądź figurę Chrystusa lub świętych, otoczone czcią, przy których wierni mają otrzymywać nadzwyczajne łaski, czy przy których dzieją się rzekomo niewytłumaczalne zjawiska. Termin ten odnosi się również do portretów na relikwiach.

Donatyzm – ruch kontestacyjny w IV/V w. w Kościele chrześcijańskim w prowincji Afryki północnej Cesarstwa rzymskiego, zapoczątkowany przez biskupa Donata z Kartaginy w następstwie prześladowania chrześcijan za cesarza Dioklecjana. W 412 roku donatyści zostali skazani na banicję przez cesarza Honoriusza, zanikli całkowicie w wyniku najazdu ariańskich Wandalów, a następnie muzułmańskich Arabów.

Drabina do raju – traktat napisany w pierwszej połowie VII w. przez św. Jana Klimaka pustelnika i mnicha z klasztoru św. Katarzyny na Synaju, opisujący cnoty życia duchowego w klasztorze, niezbędne do zbawienia. Oryginalnie napisany po grecku, wywarł duży wpływ na ruch monastyczny w kościele prawosławnym, stanowiąc jedno z głównych źródeł hezychazmu. Na łacinę został przetłumaczony w XVI w.

Ekspiacja – ludzkie działanie o charakterze religijnym (pokuta), mające na celu przywrócenie jedności z Bogiem naruszonej grzechem samego pokutującego lub innego człowieka czy społeczności.

Episcopa Theodora − inskrypcja znajdująca się na mozaice z IX w. w kaplicy św. Zenona w bazylice św. Praksedy w Rzymie.

Hamartiologia – nauka o grzechu, teologiczna doktryna dotycząca upadku człowieka i jego moralnej kondycji egzystencjalnej, omawiana w ramach teologii biblijnej, dogmatycznej, moralnej oraz życia wewnętrznego.

Józefologia, dawniej teologia Józefowa lub teologia św. Józefa – teologiczna refleksja o Józefie z Nazaretu, jego funkcji w historii zbawienia, podstawach jego kultu w Kościele, niekiedy uważana za odrębną dyscyplinę teologiczną wchodzącą w skład teologii dogmatycznej, rozwijana od XIX w.

Jurodiwyj, także saloita – święty, szaleniec Chrystusowy. Jeden ze wzorów świętości dawnej Rosji.

Sobór Trydencki zaaprobował przygotowanie Katechizmu Rzymskiego, aby wyłożyć doktrynę i poprawić rozumienie jej przez kler. Różni się od innych zbiorów doktryny chrześcijańskiej z dwóch powodów:został przygotowany z myślą o pracy duszpasterskiej księży. cieszył się autorytetem w Kościele katolickim jak żaden inny katechizm, aż do Katechizmu Kościoła Katolickiego (1992).

Katechumenat – w chrześcijaństwie przygotowanie do przyjęcia chrztu, zwane także wtajemniczeniem chrześcijańskim. Poprzez słuchanie Słowa Bożego w czasie liturgii, specjalne katechezy wtajemniczające w życie chrześcijańskie, egzorcyzmy, posty i inne praktyki ascetyczne katechumeni prowadzeni są do osobistego nawrócenia i przemiany moralnej życia.

Kongres eucharystyczny – zgromadzenie katolików ma na celu umocnienie i zdynamizowanie więzi osobowej z Chrystusem, dzięki pogłębianiu tajemnicy Eucharystii, głównie w jej aspekcie egzystencjalnym. W ramach kongresów odbywają się wykłady, seminaria i dyskusje oraz adoracje Najświętszego Sakramentu. Kongres eucharystyczny są organizowane w skali międzynarodowej, krajowej i regionalnej.

Kościół – w teologii chrześcijańskiej, wspólnota ludzi ze wszystkich narodów, zwołanych przez Apostołów posłanych przez Jezusa Chrystusa, by utworzyć zgromadzenie wybranych, stających się wolnymi obywatelami Królestwa niebieskiego. Wspólnota Kościoła, rozumiejąca siebie jako wypełnienie dziejów i misji Narodu Wybranego Izraela, ma cztery zasadnicze cechy, sformułowane w Nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary : jedność, świętość, powszechność i apostolskość. Pierwszym zadaniem Ludu Bożego, jako ustanowionej poprzez chrzest wspólnoty /(gr.) koinonia/ wiary i sakramentów, jest bycie sakramentem wewnętrznej jedności ludzi z Bogiem oraz jedności całej ludzkości, która ma się zrealizować. Kościołem nazywa się też wspólnotę lokalną Kościoła powszechnego, tzw. kościoły lokalne, a także określone wyznanie chrześcijańskie. Tajemnicą Kościoła zajmuje się gałąź teologii – eklezjologia.

Kościół powszechny – Kościół katolicki, którego misja dotyczy całej ludzkości niezależnie od płci, stanu, majątku, narodowości itp.

Królestwo Boże, królestwo niebieskie − pojęcie dotyczące odnowy świata przez zapowiadanego Mesjasza w teologii judaizmu i chrzescijaństwa, m.in. katolicyzmu, prawosławia, luteranizmu, ruchu zielonoświątkowego, które rozpoznają jego urzeczywistnienie w Jezusie Chrystusie i jego Kościele. Jezus nauczał o nim w przypowieściach, wyjaśniając jego tajemnicę. Następnie głoszenie to przejęli apostołowie i inni uczniowie Jezusa jako Dobrą Nowinę (Ewangelię).

Krzew gorejący – postać, pod którą – według Księgi Wyjścia – Bóg Jahwe objawił się pod Horebem (Synajem) i przemówił do Mojżesza.

Kult świętych w katolicyzmie i prawosławiu oznacza szczególny szacunek do osób uważanych za zbawione, oraz do świętych aniołów. Kult świętych istnieje też w innych wyznaniach chrześcijańskich i w innych religiach.

Kultura prawna chrześcijaństwa – kultura prawna wykształcona i oparta na Biblii, dekalogu, prawie rzymskim i filozofii greckiej.

Mesjanizm – określenie nadziei, która pojawiła się najpierw w religii Izraela, odnoszącej się do końca istnienia świata. Jej treścią jest mająca nadejść epoka mesjańska, którą charakteryzować będzie wolność polityczna, doskonałość moralna i ziemskie szczęście dla ludu Izraela w jego własnej ziemi, a także dla całej ludzkości. Jest ściśle związana z oczekiwaniem pojawienia się Mesjasza, który zbawi świat. Idea mesjanizmu obecna jest w nauczaniu Biblii hebrajskiej oraz Talmudu. Mesjanizm następnie stał się główną ideą chrześcijaństwa, którego sama nazwa znaczy mesjanizm.

Męczennik – osoba, która zginęła lub cierpi albo cierpiała w obronie swoich wierzeń lub przekonań.

Nadzieja chrześcijańska – postawa duchowa chrześcijanina, który oczekuje spełnienia się obietnic zawartych w słowie Bożym. Zasadniczym jej przedmiotem jest odnowienie w Chrystusie zmartwychwstałym zarówno rodzaju ludzkiego, jak i całego wszechświata: przemiana i uzdrowienie świata poddanego niewoli zepsucia i marności oraz ostateczne wybawienie ludzkości z grzechu, cierpienia i śmierci poprzez zmartwychwstanie i usynowienie w Chrystusie.

Nowe Przymierze – wydarzenie opisane w Nowym Testamencie, polegające na odnowieniu przez Boga przymierza starotestamentowego z ludźmi przez osobę Jezusa, który odkupił ich grzechy i wskazał właściwą drogę postępowania.

Obcowanie świętych lub społeczność świętych – dogmat wiary chrześcijańskiej sformułowany w tzw. Symbolu Apostolskim. Jego treścią jest rzeczywistość Kościoła jako świętej komunii, wspólnoty. Czyli, jak wyjaśniał św. Nicetas : sam Kościół jest komunią świętych, świętych obcowaniem. Świętymi określeni są tu nie tylko chrześcijanie zmarli w opinii świętości i następnie kanonicznie ogłoszeni świętymi, ale wszyscy ci, którzy przez chrzest przyjęli świętość Chrystusa i zostali włączeni w Ciało Chrystusa. Rozumienie zakresu tej wspólnoty świętych jest jedną z głównych kontrowersji między katolicyzmem a protestantyzmem. Ten ostatni, w reakcji na średniowieczne praktyki odpustowe, w dużej mierze ograniczył znaczenie obcowania świętych do Kościoła w doczesności.

Otchłań, limbus, limbo, Pandemonium – w chrześcijaństwie stan osób, które umarły przed Zmartwychwstaniem Jezusa albo też w nowszych czasach, bez chrztu, ale nie popełniły osobistych grzechów. Nie jest utożsamiana z czyśćcem, ale jest częścią piekła. Pojęcie otchłani występuje w nauczaniu niektórych wyznań chrześcijańskich. Nie jest ona wspomniana w Katechizmie Kościoła Katolickiego z 1992 roku. Wyznania protestanckie nie uznają istnienia otchłani. Również Świadkowie Jehowy odrzucają taką koncepcję otchłani.

Pomazaniec, Namaszczony, Mesjasz, Chrystus, pot. Wybraniec – w judaizmie i chrześcijaństwie pierwotnie religijny tytuł królów, kapłanów-lewitów i proroków – osób namaszczonych (pomazanych) olejem. Z czasem, pod wpływem proroków, ten biblijny termin nabrał eschatologicznego znaczenia – określa on osobę, zapowiedzianą przez Jahwe, która ma przynieść ostateczne rozwiązanie problemu zła, grzechu i śmierci w świecie i ustanowić tzw. królestwo mesjańskie, będące nowym rajem, przewyższającym szczęście pierwszego. Nowy Testament uznał, że zapowiedzianym Mesjaszem jest Jezus Chrystus, a chrześcijanie te fragmenty Starego Testamentu, które odnoszą się do mesjanizmu traktują jako przepowiednie nadejścia Jezusa. Wyznawcy judaizmu – żydzi – wciąż trwają w oczekiwaniu na przyjście Mesjasza.

Posłuszeństwo – w ludzkim zachowaniu, forma społecznego wpływu, w której osoba podporządkowuje się wyraźnym wskazówkom czy poleceniom od osoby obdarzonej władzą czy autorytetem.

Post – dobrowolne powstrzymanie się od całkowitego jedzenia lub od spożywania pewnych rodzajów pokarmów przez określony czas. Pości się przede wszystkim z przyczyn religijnych.

Powołanie – potocznie: posiadanie określonego daru do wykonywania danej czynności przez większą część życia. Czynność tę wykonuje się bardziej z pobudek altruistycznych niż finansowych, choć te drugie mogą mieć również znaczenie. Można również mieć powołanie do pracy, którą się wykonuje.

Protoewangelia – według chrześcijańskiej teologii pierwsza zapowiedź przyjścia Jezusa jako Zbawiciela świata. To fragment Księgi Rodzaju, który jest pierwszą zapowiedzią Mesjasza Odkupiciela, walki między wężem i Niewiastą oraz ostatecznego zwycięstwa jej potomka.

Rozgrzeszenie (absolucja) – ostatni element sakramentu pokuty przed zadośćuczynieniem, odmówienie przez spowiednika formuły, która oczyszcza penitenta z grzechów. Jest ono skuteczne tylko wówczas, gdy penitent jest do niego dysponowany, czyli spełnia określone warunki. Jeśli brak dyspozycji penitenta ujawnia się w spowiedzi, spowiednik winien odmówić rozgrzeszenia, natomiast jeśli ten brak pozostaje ukryty, wypowiedziane rozgrzeszenie i tak nie odnosi skutku.

Sakramentalia – w katolicyzmie i prawosławiu przedmioty lub czynności, które z pewnym podobieństwem do sakramentów oznaczają skutki duchowe, cielesne, uzdrawiające; przedmioty lub czynności o charakterze religijnym zbliżone w swym znaczeniu do sakramentów, którymi Kościół posługuje się do osiągnięcia określonych skutków natury duchowej i innej.

Stworzenie świata – jeden z zasadniczych dogmatów wiary katolickiej, twierdzenie, że świat został stworzony przez Boga. Pierwszy artykuł w Credo chrześcijańskim. W rozumieniu teologii katolickiej, przeczenie temu twierdzeniu byłoby jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Bóg nie istnieje.

Sukcesja apostolska – w pierwotnym sensie odnosi się do całego Kościoła i oznacza jego trwałą zgodność, po pierwsze, ze świadectwem dawanym przez apostołów i zapisanym w Biblii. Po drugie, zgodność z tym, jak apostołowie pełnili swą posługę – z misją daną im przez Jezusa Chrystusa, z tym jak założył On Kościół, jak powierzył apostołom kierowanie Kościołem. W sensie pochodnym, węższym o sukcesji apostolskiej mówi się w odniesieniu do misji, sprawowanej w Kościele przez biskupów, przekazywanej poprzez gest nałożenia rąk w nieprzerwanym ciągu następców.

Synostwo Boże, Dziecięctwo Boże – chrześcijańskie pojęcie opisujące wiarę w to, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym i że wszyscy ochrzczeni, odkupieni przez Chrystusa, stają się synami Boga przez adopcję. Z powodu korzeni biblijnych, doktryna ta jest obecna u większości wyznań chrześcijańskich, jednak pojęcie Synostwa Bożego jest używane przede wszystkim przez katolików.

Szatan – w chrześcijaństwie, judaizmie i islamie jest to jeden z aniołów, który zbuntował się przeciwko Bogu i pociągnął do buntu inne anioły, główny sprawca zła na świecie. Niekiedy bywa utożsamiany z Lucyferem lub Belzebubem. Najczęściej uważany jest za najwyższego rangą demona, przywódcę wszystkich złych duchów. Inne imiona Szatana to: Mastema, Gadriel, Satanael, Samaël, Samiel, Siegel, Satan, anioł Edomu. W tradycji rabinicznej nosi on przydomek „szpetny”.

Szeol – w Starym Testamencie, a przede wszystkim we wczesnym judaizmie, miejsce pobytu zmarłych, pozbawionych wszelkiej radości istnienia i życia.

Światowy Dzień Życia Konsekrowanego – dzień ustanowiony przez papieża Jana Pawła II w 1997 roku przypadający corocznie 2 lutego, w święto Ofiarowania Pańskiego, stwarzający okazję do głębszej refleksji Kościoła powszechnego nad darem życia poświęconego Bogu.

Święty – stosowane przez chrześcijan określenie człowieka, który „przebywa z Bogiem w niebie”. W Nowym Testamencie słowo święty lub święci używane jest pod adresem wszystkich wierzących w śmierć i zmartwychwstanie Jezusa. To pojęcie występuje również w innych religiach.

Trójca Święta, Święta Trójca – chrześcijański dogmat uznający, że Bóg jest Bogiem Trójjedynym, istniejącym jako trzy Osoby – po grecku hypostazy – pozostając jednocześnie jednym Bytem. Wszystkie trzy Osoby są rozumiane jako mające tę samą jedną istotę czyli naturę (tautuzja), a nie jedynie podobne natury. Od początku trzeciego wieku doktryna Trójcy zaczęła być formułowana następująco: jest „jeden Bóg istniejący w trzech Osobach i jednej substancji, Ojciec, Syn i Duch Święty”. Wiara w Trójcę jest wyznawana przez wszystkie Kościoły katolickie, prawosławne, wszystkie główne wyznania wyrastające z nurtu reformacji takie, jak luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, metodyzm i prezbiterianizm oraz wspólnoty ewangelikalne i w odróżnianej od innych grup religijnych wersji bez uznawania wiecznego zrodzenia Syna i bez uznawania niewzruszoności Boga przez Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. Dogmat o Trójcy Świętej jest więc uważany za „centralną prawdę wiary teologii chrześcijańskiej”.

Uczynki miłosierdzia – obowiązki chrześcijanina wymieniane m.in. w Katechizmie Kościoła Katolickiego oraz w katechizmach innych wyznań chrześcijańskich. Katechizm Kościoła Katolickiego w punkcie VI, artykuł VII rozdział II pisze, że „uczynkami miłosierdzia są dzieła miłości, przez które przychodzimy z pomocą naszemu bliźniemu w potrzebach jego ciała i duszy”.

Ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa – najważniejsze, obok zmartwychwstania Jezusa, wydarzenie opisane w Nowym Testamencie. W chrześcijaństwie jest uważane za wydarzenie o charakterze zbawczym i stanowi główny temat nauki o odkupieniu.

Wiara /(gr.) πίστις, (łac.) fides, (hebr.) aman, batah/ – w chrześcijańskiej refleksji jest poręką tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy. Większość definicji wiary formułowanych w ciągu historii chrześcijańskiej teologii była pochodną tego sformułowania biblijnego. Jej korzenie tkwią w wierze Żydów, ich patriarchów: Abrahama, Jakuba i Mojżesza. Jej specyficznie chrześcijański charakter polega na uznaniu, że Jezus z Nazaretu jest zapowiadanym przez Prawo i proroków Mesjaszem, uwierzeniu w Jego zmartwychwstanie i wyznaniu, że jest Panem. Znaczenie tego wyznania, w wyniku licznych kontrowersji – jak np. ariańska – zostało dookreślone przez Sobory powszechne w postaci wyznań wiary (Credo). Jest cnotą teologalną nadprzyrodzonego pochodzenia – razem z nadzieją i miłością. Jest pierwszą z tych trzech cnót, jako źródło usprawiedliwienia i życia moralnego chrześcijanina. Dzięki niej przyjmuje się miłość, którą Bóg objawia człowiekowi w Chrystusie. Zakłada posłuszeństwo Bogu oraz świadczenie o Bogu wobec innych. Od początku chrześcijaństwa była powiązana z chrztem i Kościołem jako ciałem Chrystusa, stanowiąc zasadę dojrzewania i budowania jego jedności.

Wniebowstąpienie – przeniesienie się osoby świętej do nieba za życia wraz z ciałem. Dwie najbardziej znane postacie, którym przypisywane jest wniebowstąpienie, to Jezus Chrystus oraz Mahomet.

Wniebowzięcie – według teologii chrześcijańskiej to zabranie osoby świętej przez Boga do nieba za życia lub po śmierci wraz z ciałem i duszą.

Wspólnota Porvoo – związek trzynastu europejskich Kościołów anglikańskich i luterańskich.

Wykład ratyzboński – wykład wygłoszony 12 września 2006 roku przez papieża Benedykta XVI na Uniwersytecie Ratyzbońskim w Niemczech, w którym Joseph Ratzinger był wcześniej profesorem teologii. Wykład nosił tytuł: Wiara, rozum i uniwersytet – wspomnienia i refleksje – /(niem.) Glaube, Vernunft und Universität – Erinnerungen und Reflexionen/. Wystąpienie to jest uważane za jedno z najważniejszych wypowiedzi papieskich od czasu przemówienia Jana Pawła II do ONZ. Wywołało ono międzynarodowe reakcje i kontrowersje.

Wyznanie wiary Ludu Bożego – wyznanie wiary, które papież Paweł VI publicznie wypowiedział 30 czerwca 1968 r. na placu św. Piotra w Rzymie. Układ prawd wiary wyznania zachowuje schemat symbolu nicejskiego. Treść miała być zwięzłym streszczeniem nauczania Soboru Watykańskiego II. Dwa lata wcześniej episkopat Holandii opublikował tzw. Katechizm Holenderski, reakcja na ten kontrowersyjny katechizm była bezpośrednim motywem ułożenia Wyznania wiary Ludu Bożego przez papieża.