57 Heraldyka

Heraldyka – jedna z nauk pomocniczych historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania się herbów. Wywodzi się od słowa herold – oznaczającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. W innych językach europejskich nazywana jest podobnie lub słowami pochodzącymi od nazwy herb.

Adopcja herbowa – urzędowe uznanie osoby o pochodzeniu nieszlacheckim za członka swojego rodu i nadanie mu własnego herbu. Sam herb był często przy tym odmieniany. Była to jedna z wcześniejszych form nobilitacji.

Alternacja heraldyczna to zasada, która zakazuje kładzenia w herbach barwy na barwę oraz metalu na metal.

Mikołaj Bajerski von Beyersee – herb własny.

Baron – tytuł szlachecki; kobieta nosząca tytuł barona to baronessa, żona barona to baronessa lub baronowa.

Barwy zamienne lub barwy przemienne jest określeniem opisującym pewien charakterystyczny sposób barwienia figur w herbach. Figury o barwach zamiennych znajdują się w obszarze pól o dwu różnych tynkturach i każda część figur leżąca w granicach pól o jednej barwie posiada drugą barwę pól.

Blazonowanie – opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki.

Cień figury – pojęcie używane w heraldyce w celu opisania figury pospolitej lub heraldycznej nie posiadającej własnej barwy ale przedstawionej w postaci konturów oraz linii pomocniczych służących do podkreślenia jej kształtu. Inne określenia to: figura barwy (własnego) cienia, barwy tła, przeźroczysta lub bezbarwna.

Corona muralis (łac.) – w Rzymie w okresie republiki korona ze złota w kształcie murów, dawana temu, który pierwszy wdarł się na mury obleganego, nieprzyjacielskiego miasta. Początkowo mógł ją otrzymać każdy, później nagrodę tę otrzymywali tylko dowódcy.

Corona navalis – zaszczytna nagroda w formie złotej korony ozdobionej dziobami żaglowców wręczanej za bohaterskie czyny na morzu np. temu, który jako pierwszy dokonał abordażu nieprzyjacielskiego okrętu.

Figura heraldyczna – wzór występujący na tarczy herbowej, powstały z podziału tarczy, zaliczane do szeroko pojętych godeł heraldycznych.

Flaga heraldyczna – flaga, która zawiera godło herbowe luzem na płacie w barwie tarczy herbu.

Gmerk – znak osobisty i rodzinny umieszczany na pieczęciach, przedmiotach użytkowych, wyrobach i różnych budowlach, najczęściej jako sygnatura autora dzieła. Pierwotnie znak garncarski czy kamieniarski, którym kamieniarze oznaczali obrobione przez siebie elementy.

Hełm heraldyczny – element herbu, przedstawiany jako jeden z typów hełmu rycerskiego bądź jego stylizacja.

Hełm turniejowy – typ zamkniętego hełmu rycerskiego, część zbroi płytowej, używany wyłącznie w turniejach. Pojawił się na przełomie XIV i XV w. na zachodzie Europy. Charakteryzował się wyjątkową zamkniętą konstrukcją, mającą minimalizować możliwość odniesienia poważnych obrażeń w starciach turniejowych, ale uniemożliwiający stosowanie go na normalnym polu bitwy, głównie ze względu na ograniczone pole widzenia. Charakterystyczna jest również wyraźna pionowa grań z przodu, umożliwiająca ześlizgiwanie się kopii przeciwnika. Najpopularniejsze hełmy turniejowe to tzw. "żabie pyski". Znany m.in. z grafik Albrechta Dürera. W heraldyce stosowany najczęściej w herbach mieszczańskich.

Heraldyka szachowa – temat heraldyki związanej tematycznie z szachami.

Herb – znak rozpoznawczo-bojowy, wywodzący się z symboliki heroicznej lub znaków własnościowych, od XII w. ustalany według ścisłych reguł heraldycznych, pełniący funkcję wyróżnika osoby stanu rycerskiego, później szlacheckiego, także rodziny, rodu, organizacji kościelnej, mieszczańskiej bądź cechu rzemieślniczego, korporacji, miasta, jednostki podziału terytorialnego lub państwa.

Herb chłopski – herb używany przez rodziny lub osoby stanu chłopskiego.

Herb mieszczański – charakterystyczny znak rodowy ustalony według określonych reguł heraldycznych używany w średniowieczu na wzór herbu rycerskiego przez patrycjat miejski i bogatsze mieszczaństwo.

Herb mówiący – herb, którego nazwa lub nazwisko posługującej się nim rodziny pochodzi od godła na tarczy herbowej, barw herbu, rzadziej klejnotu. Nazwa herbu lub nazwisko albo dosłownie odpowiada godłu, lub jest z nim związana, tworząc często rodzaj rebusu heraldycznego . Herby mówiące, choć występowały już u zarania heraldyki, szczególnie popularne stały się w czasach nowszych, w XIX i XX wieku, zwłaszcza przy tworzeniu nowych herbów miejskich i rodowych.

Herb państwowy – charakterystyczny znak, symbol państwa, ustalony według określonych reguł heraldycznych.

Herb mieszczący na jednej tarczy herbowej, podzielonej według reguł heraldycznych kilka herbów. Początkowo symbolizował wyłącznie władztwo lenne a stosowany był głównie w herbach wyższej szlachty i panów feudalnych. Później stosowany również dla podkreślenia więzów krwi. Herb złożony przedstawiał herby przodków jego nosiciela lub jego małżonki. Taki herb złożony tworzony był według ścisłych reguł i pozwalał poznać fragment genealogii jego posiadacza. Tarcza w herbach złożonych dzielona była najczęściej na 2, 3, 4 lub 5 pól. Niekiedy stosowano bardziej złożone podziały – zwłaszcza w heraldyce niemieckiej i hiszpańskiej – pełny herb królestwa pruskiego jest podzielony na 51 pól! Herby złożone tworzono także, od XVI w. jedynie dla udostojnienia wizerunku herbowego, tworząc herby złożone, których części składowe nie miały żadnego odniesienia do związków krwi czy posiadania ziemi. Niekiedy dla udostojnienia herbu, np. przy udzieleniu indygenatu lub nadaniu tytułu arystokratycznego monarcha dodawał herb swego kraju do herbu rodowego zaszczycanego szlachcica. Stosowane to było również w Polsce, gdzie wiele herbów cudzoziemskiej szlachty przyozdobiono Orłem Białym przy okazji nadania indygenatu.

Herby rycerstwa polskiego na pięcioro ksiąg rozdzielone – historia familijna szlachty polskiej ukazana w procesie rozwoju historycznego. Najważniejsze dzieło napisane przez Bartosza Paprockiego.

Herold – średniowieczny urzędnik dworski, wywołujący nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach, mistrz ceremonii, sędzia turniejów rycerskich, strażnik poprawności herbów.

Hybryda – figura heraldyczna przedstawiająca fantastyczne zwierzę, będące połączeniem cech zwierząt realnie istniejących.

Kawaler – łac. Equitus, Eques, franc. chevalier, ang. – knight, niem. Ritter – tytuł niższej szlachty, zazwyczaj stojący tylko powyżej szlachty nieutytułowanej.

Klejnot, cymer – zwieńczenie hełmu łączące się z nim za pośrednictwem korony rangowej lub przepaski, z której rozwijały się labry.

Kołnierz turniejowy – figura herbowa w postaci poziomej belki z trzema, czterema lub pięcioma czworokątnymi występami u dołu, zwykle w jednolitej barwie. Kołnierz turniejowy najczęściej jest oznaczeniem herbu młodszej linii lub syna (dziedzica) dla odróżnienia od nieuszczerbionego herbu seniora rodu. Herb np. Księcia Walii od herbu królewskiego różni się nałożonym srebrnym kołnierzem turniejowym o trzech występach.

Korona heraldyczna albo korona hełmowa – w heraldyce korona znajdująca się między hełmem a klejnotem. Spełnia on tę samą rolę co zawój (tortillon) czyli służy jako element łączący klejnot z hełmem. Z wyglądu przypomina koronę szlachecką, a różni się od niej tym, że:może być innej barwy niż złota nie może leżeć bezpośrednio na tarczy nie może występować bez klejnotu.

Korona rangowa – element herbu rycerskiego i szlacheckiego. Umieszczana pierwotnie zwykle na hełmie jest jedną z heraldycznych oznak godności. Początkowo w XII–XIV w. korona umieszczana była tylko nad herbami królów i książąt. Później także nad herbami pozostałej arystokracji i zwykłej szlachty. Od końca XVI wieku najczęściej umieszczana bezpośrednio nad tarczą, zaś hełmy z klejnotami były umieszczane powyżej bądź pomijane. W przypadku koron zamkniętych, mitry lub korony królewskiej hełmy powyżej korony nie były umieszczane. W heraldyce napoleońskiej zamiast koron rangowych wprowadzono czapki (birety), zbliżone nieco wyglądem do mitry książęcej. Może ozdabiać jedynie herby nadane przez udzielnego monarchę. W heraldyce polskiej, w przeciwieństwie do zasad heraldycznych wielu innych krajów stanowi, umieszczana na hełmie, konieczny element herbu szlacheckiego.

Labry – niem. labwerk, łac. lista, lusca, fascia – części zewnętrzne tarczy herbowej, mające kształt wielkich liści wyszczerbionych, wyrastających z boków hełmu, zwykle symetrycznie po obu stronach, często obejmujące jako ornament również całą tarczę herbową.

List herbowy – dyplom nadania herbu, w odróżnieniu od dyplomu nobilitacji najczęściej przyznający jedynie prawo do używania herbu, bez przywilejów szlacheckich. Popularny m.in. w państwach niemieckich, Wlk. Brytanii, Holandii, rzadko wydawany również przez polskich monarchów. Najstarszy znany list herbowy wydał cesarz Ludwik IV Bawarski i w 1338 r. hrabiom Carbonesi. Obecnie wydawane są w większości państw, w których istnieją heroldie, a więc głównie w monarchiach. W niektórych krajach władcy cedowali prawo nadawania herbów na inne prócz heroldii urzędy i osoby, np. w Rzeszy Niemieckiej prawo nadawania herbów w imieniu cesarza mieli także hofpfalzgrafowie. Od XVII wieku listy herbowe wystawiali także władcy poszczególnych państw Rzeszy, niektórzy biskupi, mający godność elektora a nawet głowy niektórych niesuwerennych rodów. List herbowy przyznawał najczęściej herb rodzinom mieszczańskim, organizacjom, cechom, korporacjom itp. W Polsce listy herbowe, nadajace tylko herb, bez nobilitacji, są rzadkie. Można do nich zaliczyć nadania tytułu zlotego rycerza oraz nadanie herbu geometrze Mikołajowi Hybnerowi przez Jana Albrychta Radziwiłła z 1612 r..

Merki – znaki rodowe używane przez kaszubskich rybaków.

Mięszaniec — polski herb szlachecki z okresu Piastów. Rok powstania 1333-1370.

Nałęczka – staropolska nazwa chusty służącej jako kobiecy zawój na głowę lub ręcznik.

Nosiciel – figura heraldyczna, nosząca na piersi herb lub herby.

Ordery herbowe nadawały herbowi dostojności, były pewnego rodzaju oznaką godności. Ordery, nadawane konkretnej osobie za konkretne zasługi, nie wchodziły na trwałe do herbu i nie podlegały dziedziczeniu.

Oznaka księcia Walii − godło najstarszego syna brytyjskiego monarchy, używana także jako jeden z walijskich symboli narodowych, przyjęta również jako logo Walijskiego Związku Rugby Union.

Panoplia, l.p. panoplium – motyw dekoracyjno-symboliczny złożony najczęściej z broni białej i uzbrojenia ochronnego i ułożonych w płaszczyźnie pionowej, symetrycznie wokół tarczy z herbem właściciela.

Płaszcz heraldyczny, płaszcz książęcy, płaszcz herbowy – heraldyczna zewnętrzna oznaka godności w postaci płaszcza okrywającego tarczę herbową.

Podpory heraldyczne – przedmioty lub elementy przyrody nieożywionej umieszczane za, po jednej, albo częściej, po obu stronach tarczy herbowej, która na nich spoczywa lub się na nich wspiera.

Pomłość – sznur ze skręconej słomy z wymłóconego zboża, służący do wiązania snopków. Staropolskie słowo, występujące m. in. w herbarzu Długosza wprowadzone przez Helenę Polaczkównę do współczesnego polskiego języka dla blazonowania herbów.

Postument heraldyczny – zewnętrzny element herbu, na którym umieszczona jest tarcza herbowa, zwykle z trzymaczami.

Roztrój – układ w „młynek” trzech takich samych elementów lub części tworzących całość, najczęściej w postaci triskelionu, ale zazwyczaj elementy składowe mogą być oddzielne. Układ roztroju wykorzystywany jest głównie w heraldyce oraz ornamentalistyce. Kompozycja może tworzyć ornament lub inny układ graficzny.

Słońce Majowe – jeden z narodowych symboli Argentyny i Urugwaju, stanowiący zasadniczą cechę narodowych flag obydwu państw.

Strefa akwilarna – obszar występowania orła jako głównego motywu heraldycznego. W swym zasięgu zawiera terytoria takie, jak: Polska, Śląsk, Czechy, Niemcy, Serbia, Rzym, Brandenburgia, Kraina, Tyrol.

Świeckie oznaki godności – symbole umieszczane w herbach i informujące o pozycji właściciela herbu w hierarchii społecznej, o posiadanym tytule arystokratycznym lub sprawowanym urzędzie. Symbole godności umieszczane są zwykle nad tarczą herbową – korony rangowe, kapelusze lub infuły lub rodzaj hełmu, za tarczą herbową – np. kotwice w herbie admirała, miecze w herbie miecznika, obok lub wokół tarczy – np. ordery, płaszcz książęcy. Rzadziej oznaki godności bywają umieszczane w samej tarczy herbowej – m.in. w herbach napoleońskich czy herbie baroneta.

Tarcza herbowa – element herbu.

Tarcza sercowa – w heraldyce określenie małej tarczy herbowej umieszczonej w środku większej tarczy, najczęściej w herbach złożonych. Zazwyczaj jest na niej umieszczany herb rodowy właściciela herbu złożonego, w pozostałych polach mogą być np. herby przodków lub herby terytorialne. W ten sposób były umieszczane herby rodowe elekcyjnych królów polskich. Niekiedy tarcza sercowa dodawana jest jako specjalne udostojnienie herbu, cesarze niemieccy, austriaccy i rosyjscy często dodawali swego dwugłowego orła w tarczy sercowej przy nadawaniu tytułów arystokratycznych. W tarczy sercowej bywa często umieszczany herb Ulsteru jako oznaka baroneta w Wielkiej Brytanii.

Toczenica – mobilium herbowe, podobnie jak prawda przedstawiane w formie obrączki. Wywodzić się ma ze skręconej i zwiniętej w okrąg chusty, mającej za zadanie utrzymać na miejscu chustę rozpostartą na hełmie rycerskim, chroniącą go przed nagrzaniem.

Totem – termin określający zjawiska związane z relacjami człowieka z mitycznym przodkiem zwierzęcym lub roślinnym, czasem zjawiskiem przyrodniczym. Klany posiadają własny totem, nazwę, a jego członkowie połączeni są więzami pokrewieństwa. Totemy oznaczają mistyczne więzi między ludźmi a jedynie wtórnie odzwierciedlają stosunki społeczne.

Trójwzgórze – element w heraldyce, występujący na herbach i godłach. Przedstawia on trzy wzgórza w kolorze zazwyczaj zielonym, w których środkowe jest większe od dwóch pozostałych. Wzgórza są zwykle o zaokrąglonych szczytach, rzadziej spiczaste. W symbolice trójwzgórze oznacza góry, wyżynę lub po prostu pagórkowatość terenu.

Trzymacze heraldyczne – postacie ludzkie lub zwierzęta umieszczane po jednej lub – częściej – po obu stronach, niekiedy za tarczą herbową, i podtrzymujące ją.

Tugra, tughra – w kulturze islamu monogramowy znak panującego monarchy, pełniący w kręgu wpływów państwa osmańskiego rolę herbu, emblematu władców tureckich, a następnie godła państwowego.

Ukłon heraldyczny, Kurtuazja heraldyczna – wyraża się w sposobie ustawienia względem siebie dwóch lub większej ilości herbów, bądź godeł w herbach złożonych, gdzie zasady kurtuazji, przyzwalają na dokonanie niezbędnych zmian w skierowaniu godeł oraz klejnotów herbowych, zestawianych znaków rycerskich.

Umbraculum – część papieskich insygniów; żółto-czerwony parasol zapewniający papieżowi cień. Znajduje się współcześnie w bazylikach na całym świecie - jego posiadanie było przywilejem bazylik mniejszych. Gdy papież odwiedza bazylikę, umbraculum jest otwierane.

Zawój czyli tortillon to w heraldyce znajdująca się między hełmem a klejnotem spleciona wstęga. Spełnia on tę samą rolę co korona heraldyczna czyli służy jako element łączący klejnot z hełmem. Najczęściej jest dwubarwny. W heraldyce zawój jest wspomnieniem wiązanych na hełmach chust., które będąc zwilżone wodą, służyły do schłodzenia głowy rycerza podczas Krucjaty do Ziemi Świętej. Prosty zawój przekształcił się z czasem, dla potrzeb heraldyki, w bogatą ozdobę herbu, zwaną labrami. Barwy zawoju, nawiązują tam do barw tarczy herbowej oraz godła. W heraldyce brytyjskiej przyjęta jest określona liczba zwojów - widoczne jest sześć, przy czym jako pierwszy powinien występować metal. W heraldyce polskiej odnajdujemy biały zawój zwany nałęczką, również jako godło herbu szlacheckiego Nałęcz.