57 Historyczne klasy okrętów

Barka betonowa – typ barki pływającej zbudowanej z betonu. Jednostki takie były licznie używane przez United States Navy podczas II wojny światowej, szczególnie na Pacyfiku.

Bat – dawniej duża, drewniana, uzbrojona łódź przeznaczona do różnych prac pomocniczych we flocie, charakteryzująca się płaskim dnem i niewielkim zanurzeniem, opatrzona żaglem. Obecnie duża łódź do przewożenia piasku.

Brander – używana w czasie wojen flot żaglowych jednostka pływająca wypełniona materiałami łatwopalnymi, którą po opuszczeniu przez załogę i podpaleniu puszczano z wiatrem lub prądem w stronę okrętów nieprzyjaciela, aby wzniecić na nich pożar. Brandery były szczególnie skuteczne w zwalczaniu zakotwiczonych zespołów okrętów.

Bryg – typ ożaglowania statku, posiadający dwa maszty, oba z ożaglowaniem rejowym. Maszty brygu, licząc od dziobu, to fokmaszt oraz grotmaszt.

Brygantyna inaczej szkunerbryg – historyczna klasa okrętów żaglowych, używanych w służbie czynnej od XVI do XIX w. Początkowo brygantyna posiadała zarówno żagle, jak i wiosła. Ze względu na szybkość i zwrotność była ulubionym okrętem piratów śródziemnomorskich, a nazwę swą zawdzięczała włoskiemu słowu „brigantino” (zbójecki).

Drednot – określenie generacji pancerników budowanych od 1906 roku do 1922 roku. Nazwa pochodzi od nazwy brytyjskiego pancernika HMS "Dreadnought", który wszedł do służby w grudniu 1906 roku jako pierwszy okręt zbudowany według nowych koncepcji. W stosunku do wcześniejszych pancerników, drednoty charakteryzowały się:znacznie silniejszą artylerią główną, złożoną z 8-12 dział jednolitego dużego kalibru, o dużym zasięgu większą prędkością, wynoszącą 20-21 węzłów, osiąganą w większości konstrukcji dzięki zastosowaniu turbin parowych wykształceniem się systemów kierowania ogniem artylerii, poprawiających jej celność na duże odległości

Fighter catapult ship – klasa brytyjskich okrętów z okresu II wojny światowej powstała na zapotrzebowania na tymczasowe okręty lotnicze do osłony konwojów przed atakami lotniczymi. Okręty tej klasy wyposażone były w katapulty startowe z myśliwcami Fairey Fulmar lub Hawker Hurricane. Po wystrzeleniu w powietrze i wykonaniu zadania, samolot mógł albo skierować się w kierunku lądu i starać się tam wylądować lub też jego załoga mogła go opuścić na spadochronach licząc na to, że zostaną wyłowieni z morza.

Fregata – historyczna klasa okrętów żaglowych, w XIX wieku także parowo-żaglowych.

Fregata pancerna - historyczna klasa okrętów wojennych, zaliczanych do okrętów pancernych. Był to najwcześniejszy rodzaj okrętów klasy pancerników, nazywany też: pancernikami bateryjnymi.

Galeas – okręt wiosłowo-żaglowy używany od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku.

Galeon – żaglowy okręt wojenny lub statek handlowy, cechujący się wysoką, zwężającą się ku górze nadbudówką rufową oraz galionem – figurą na dziobie okrętu, z reguły uzasadniającą jego nazwę. Okres świetności galeonów przypadał na XVI–XVII w., choć funkcjonowały jeszcze w XVIII w.

Galeota – mały okręt żaglowo-wiosłowy używany od końca XVI wieku do końca XVIII wieku.

Galera – okręt o napędzie wiosłowym, często wspomaganym przez żagle. Używany był przede wszystkim na Morzu Śródziemnym od czasów starożytnych aż do XIX wieku. Do wiosłowania często wykorzystywano niewolników, jeńców lub skazańców, zwanych galernikami.

Kanonierka – historyczna klasa okrętów artyleryjskich średniej lub małej wielkości. Kanonierki przeznaczone były przede wszystkim do ostrzeliwania celów lądowych, przybrzeżnej służby patrolowej i dozorowej, obrony wybrzeża, stawiania min i innych zadań pomocniczych.

Kanonierka rzeczna – niewielki okręt artyleryjski, przeznaczony do służby na rzekach, jeziorach i kanałach, mniejszy od monitora rzecznego. Kanonierki rzeczne przeznaczone były do ostrzeliwania celów lądowych, wspierania wojsk lądowych i patrolowania rzek. Wyporność kanonierek rzecznych wynosiła od kilkudziesięciu do ok. 500 ton, zwykle 100–300 ton. Charakteryzowały się one małym zanurzeniem, umożliwiającym pływanie po szlakach śródlądowych. Przeważnie uzbrojone były w 1 lub 2 działa kalibru od 75 mm do 150 mm, ponadto w działa małego kalibru oraz karabiny maszynowe. Część okrętów tej klasy była lekko opancerzona.

Kanonierka torpedowa – historyczna klasa okrętów artyleryjsko-torpedowych średniej wielkości, z końca XIX wieku, poprzednik niszczycieli. Przeznaczone były głównie do zwalczania torpedowców, a także wykonywania ataków torpedowych. Stanowiły mało liczną klasę okrętów; pozostawały w użyciu do I wojny światowej. Bywają utożsamiane z klasą krążowników torpedowych.

Karawela – w XV-XVII wieku oznaczała jednopokładowy, dwu lub trójmasztowy żaglowiec o wysokich nadbudówkach na dziobie i rufie. Karawela była zwykle uzbrojona w kilka ciężkich dział oraz mniejsze działka. Wyporność karaweli wynosiła najczęściej około 250 łasztów. Załoga liczyła około 50 ludzi. Ze względu na swą szybkość, stateczność oraz bezpieczeństwo karawele umożliwiały dłuższe podróże morskie, co uczyniło je przydatnymi do wypraw odkrywczych. Floty wojenne Hiszpanii i Portugalii używały karawel na ogół do celów rozpoznawczych.

Koga, kogga – duży żaglowiec handlowy, dostosowywany do celów wojennych, dominujący na akwenach Morza Bałtyckiego i Północnego w wiekach XII-XV, spotykany do początku XVI wieku. Stanowił w tym czasie podstawowy typ statku Hanzy.

Krajer – żaglowiec 1-3 masztowy, używany w XV-XIX wieku na Morzu Bałtyckim; podobny do kogi, lecz od niej mniejszy.

Krążownik ciężki - historyczna klasa dużych okrętów artyleryjskich, podklasa krążowników. Klasa ta wykształciła się w latach 20. XX wieku i budowana była do pierwszych lat po II wojnie światowej. Krążowniki ciężkie początkowo nazywane były też krążownikami waszyngtońskimi. Podstawowym ich zadaniem było wspieranie innych okrętów w czasie bitew morskich, współdziałanie w ramach większych zespołów i niszczenie wrogiej żeglugi w ramach działań samodzielnych oraz ochrona własnych linii żeglugowych.

Krążownik lekki – klasa dużych okrętów artyleryjskich, podklasa krążowników, powstała na początku XX wieku. Intensywnie używane podczas obu wojen światowych. Obecnie, podobnie jak i inne okręty artyleryjskie, klasa zanikła. Do tej klasy należały też krążowniki przeciwlotnicze.

Krążownik liniowy – klasa dużych okrętów artyleryjskich, która wykształciła się w okresie poprzedzającym I wojnę światową jako połączenie cech krążowników i pancerników. Krążowniki liniowe zaliczane były obok pancerników do okrętów liniowych. W dawnym polskim piśmiennictwie nazywano je też "krążownikami bojowymi".

Krążownik minowy – historyczna klasa okrętów walki minowej. Łączyła cechy krążowników i stawiaczy min.

Krążownik pancernopokładowy – historyczna klasa okrętów, podklasa krążowników, budowana w latach 1880-1914. Z klasy tej następnie wywodziły się krążowniki lekkie, z którymi czasami jest mylnie utożsamiana.

Krążownik pancerny – klasa dużych okrętów artyleryjskich, powstała pod koniec XIX wieku, zanikła po I wojnie światowej. Jedna z dwóch podklas krążowników istniejących na przełomie XIX i XX wieku.

Krążownik pomocniczy – historyczna klasa okrętów powstałych przez przebudowę i uzbrojenie dużych lub średnich statków cywilnych, używana głównie w okresie I i II wojny światowej.

Krążownik przeciwlotniczy – historyczna klasa dużych okrętów artyleryjskich, podklasa krążowników lekkich, których przeznaczeniem była ochrona zespołów okrętów przed atakami lotnictwa. Odpowiadały konstrukcją krążownikom lekkim, lecz były uzbrojone w działa uniwersalne, zazwyczaj mniejszego kalibru. Były tworzone przez przebudowę starych krążowników lub budowane od podstaw. Pojawiły się bezpośrednio przed II wojną światową, podczas której były najintensywniej budowane i używane.

Krążownik torpedowy – klasa okrętów średniej wielkości, powstała pod koniec XIX wieku, przeznaczona do takich celów, jak ochrona floty przed torpedowcami, przeprowadzanie ataków torpedowych na większe jednostki w składzie zespołów floty, czy zadania zwiadowcze i rozpoznawcze. Okręty tego typu miały zazwyczaj wyporność w granicach 700-2000 ton, były uzbrojone w podwodne lub nadwodne wyrzutnie torpedowe i kilka armat średniego kalibru, niektóre z nich miały także wbudowany podwodny taran. Nie były opancerzone lub miały jedynie cienki wewnętrzny pokład pancerny według schematu krążowników pancernopokładowych. Zostały wycofane w większości z użycia już na początku XX wieku w miarę rozwoju kontrtorpedowców. Ich wspólnym niedostatkiem była zbyt niska prędkość, utrudniająca przechwytywanie torpedowców oraz wykonywanie ataków torpedowych. Pojedyncze jednostki, zwłaszcza w mniejszych flotach, przetrwały do okresu po II wojnie światowej.

Kuter torpedowy, także ścigacz torpedowy – klasa niewielkich okrętów przeznaczonych do wykonywania grupowych ataków torpedowych na zespoły jednostek nawodnych przeciwnika, głównie na wodach przybrzeżnych, i szybkiego wycofania się z pola walki. Porównywalnej wielkości okręty wyposażone w torpedy przeciw okrętom podwodnym zostały określone jako kutry zwalczania okrętów podwodnych.

Kwinkwerema (pięciorzędowiec) – rzymska galera, prawdopodobnie miała dwa lub trzy rzędy wioseł. Jej nazwa, pięciorzędowiec, bierze się stąd, że każde wiosło obsługiwało pięć osób. Załogę okrętu w III w. przed Chrystusem stanowiło 300 wioślarzy i 120 żołnierzy.

Liburna albo liburnica – rodzaj lekkiego rzymskiego okrętu, z dwoma rzędami wioseł i o małej wyporności. Jego kształt był długi i wąski, zaostrzony na obu końcach. Pierwowzorem były okręty Liburnian, plemienia iliryjskiego z wybrzeża dalmatyńskiego, trudniącego się piractwem. Wprowadzone do floty rzymskiej w I w. p.n.e., po raz pierwszy użyte w bitwie pod Akcjum.

Lider, przewodnik flotylli lub superniszczyciel – określenie klasy okrętów przeznaczonych do służby jako okręty flagowe flotylli niszczycieli lub też jako okręty wykonujące zadania zwiadowcze na rzecz całej floty. W zależności od koncepcji taktycznej obowiązującej w danej flocie, lider to albo specjalnie zbudowany niszczyciel, zazwyczaj większy i silniej uzbrojony od innych niszczycieli, lub, rzadziej, specjalny mały i szybki krążownik lekki.

Monitor – opancerzony okręt wojenny o napędzie mechanicznym, charakteryzujący się małą dzielnością morską, uzbrojony wyłącznie w artylerię lufową. Klasa wykorzystywana jako ciężkie przybrzeżne okręty artyleryjskie, przeznaczone do ostrzeliwania celów i umocnień na brzegu, zwalczania artylerii nadbrzeżnej i wsparcia desantu; obecnie zanikła.

Monitor rzeczny – klasa dużych opancerzonych okrętów artyleryjskich, przeznaczonych do służby na wodach śródlądowych – rzekach i jeziorach, w składzie flotylli rzecznych. Monitory rzeczne przeznaczone były do ostrzeliwania celów lądowych, wsparcia wojsk lądowych, wsparcia desantów, ochrony przepraw i do walki z okrętami rzecznymi przeciwnika. Uzbrojone były w działa i karabiny maszynowe. Wyporność i wielkość monitorów rzecznych znacznie wahała się w zależności od głębokości rzek, na których były używane – od 70-100 ton przez jednostki 300-500 tonowe, do monitorów o wyporności do 1000 ton, używanych na Amurze. Zanurzenie wahało się od 0,4 do 1,5 m. Monitory rzeczne przeważnie uzbrojone były w 2-4 działa kalibru od 75 do 120 mm, umieszczone w wieżach obrotowych. Silniejsze były radzieckie monitory amurskie, uzbrojone aż w 8 dział 120 mm lub 4 działa 130 mm. Oprócz tego, monitory miewały artylerię małokalibrową lub przeciwlotniczą oraz karabiny maszynowe. Monitory były przeważnie lekko opancerzone, rzadsze były jednostki ciężej opancerzone.

Niszczyciel eskortowy - klasa średniej wielkości okrętów eskortowych, budowanych w czasie II wojny światowej. Po wojnie w USA do 1975 klasyfikowano w ten sposób fregaty.

Okręt balonowy (balonowiec) – okręt wojenny wyposażony w balony wypuszczane z jego pokładu na uwięzi. Pierwsze koncepcje użycia tego typu okrętów pochodzą już z początku XIX wieku, a pierwsze praktyczne próby bojowego użycia balonów z pokładu okrętu miały miejsce w 1849.

Okręt liniowy – nazwa historycznej najsilniejszej klasy okrętów, których główne uzbrojenie stanowiła silna artyleria, wywodząca się od ich taktyki walki w szyku liniowym, w składzie floty liniowej. Termin ten stosowany jest w Polsce do dwóch różnych grup okrętów: żaglowych okrętów liniowych, stanowiących podstawę flot wojennych od XVII do połowy XIX wieku i znanych również na świecie pod tym określeniem, oraz do pancerników z XIX i XX wieku. Traktat londyński z 1936 roku określił okręty liniowe jako okręty nawodne z wyjątkiem lotniskowców, o wyporności ponad 10 000 ton z artylerią kalibru większego niż 203 mm oraz o wyporności poniżej 8000 ton z działami kalibru powyżej 203 mm – celem zaliczenia do tego rodzaju pancerników obrony wybrzeża.

Okręt pancerny – ogólne określenie wczesnych okrętów posiadających opancerzenie, budowanych w drugiej połowie XIX wieku.

Okręt-baza wodnosamolotów, transportowiec wodnosamolotów, zbliżone określenie tender wodnosamolotów – okręt lotniczy zbudowany lub przystosowany do prowadzenia operacji lotniczych za pomocą bazujących na nim wodnosamolotów. Pierwsze okręty-bazy powstały przed I wojną światową i były rozwijane w okresie międzywojennym. W miarę upływu czasu oraz doskonalenia techniki wojskowej zostały ostatecznie zastąpione przez lotniskowce.

Pancernik – klasa dużych, silnie opancerzonych i uzbrojonych pełnomorskich okrętów artyleryjskich, stanowiących trzon największych flot wojennych od czasu powstania klasy pancerników w drugiej połowie XIX wieku do okresu II wojny światowej.

Pancernik obrony wybrzeża – historyczna klasa średnich lub dużych opancerzonych okrętów artyleryjskich przeznaczonych do obrony wybrzeża. Pancerniki przybrzeżne były większe od kanonierek pancernych, natomiast mniejsze od pancerników; mimo nazwy, nie są one zaliczane ani do pancerników, ani okrętów liniowych.

Pentekontera – starogrecki statek wiosłowo-żaglowy, odmiana monery. Długość jego wynosiła zazwyczaj 20-30 m, szerokość 2-4 m, zanurzenie ok. 1 m. Kadłub statku wykonywano zwykle z drewna sosnowego, na które w celu uszczelnienia naciągano skórę. Łódź wyposażona była w maszt i prostokątny żagiel rejowy, które podczas ataku składano dla poprawy manewrowania. Dziób statku zaopatrzony był w embolos - drewniany taran, czasem okuty grotem z brązu, umieszczony na linii wodnej oraz proembolos - umieszczony powyżej drugi, mniejszy taran pomocniczy. Okręt zabierał do 80 żołnierzy, z których 50 stanowiło trzon załogi i zajmowało pojedynczo miejsca przy wiosłach. Stanowisko dowódcy znajdowało się na rufie. Prędkość pentenkontery nie przekraczała 6 węzłów, a wyporność wahała się od 40 do 50 ton.

Pentera – typ okrętu używanego w starożytności przez Greków, Fenicjan, a w okresie od wojen punickich, także przez Rzymian. Był bardzo podobny do triremy, lecz znacznie od niej większy. Jego wyporność wynosiła około 300 ton. Pentera była wyposażona w dwa maszty ustawione na dziobie ukośnie i posiadała ożaglowanie rejowe. Załoga składała się z 300 wioślarzy i 200 żołnierzy. Przeważnie jedno wiosło było obsługiwane przez pięciu wioślarzy. Na uzbrojenie pentery składały się balisty i katapulty.

Pinasa, pinas, pinka – żaglowiec szeroko rozpowszechniony we flotach europejskich w XVI-XVIII wieku. Zazwyczaj były to jednostki trochę mniejsze od fluit oraz zdecydowanie mniejsze od galeonów. Wykorzystywane były do przewozu towarów lub jako okręty wojenne, pomimo tego, że nie były zbyt pojemne. Ich zaletą była zwrotność, szybkość oraz dość małe zanurzenie, co predysponowało je na płytkie i małe akweny morskie. Z tego względu zabierano je też na dalsze wyprawy jako jednostki towarzyszące większym okrętom. Stosowano je wtedy do pościgów, łączności oraz patrolowania akwenów przybrzeżnych i komunikacji z lądem.

Pram - rodzaj okrętu używanego w Europie od początku XVIII wieku do 1 połowy XIX wieku.

Przeddrednot, predrednot – umowne określenie generacji okrętów liniowych (pancerników) budowanych od lat 80. XIX wieku do I dekady XX wieku. Nazwa, nadana później, oznacza pancerniki poprzedzające generację drednotów.

Rajder – określenie okrętów używanych w trakcie wojny jako korsarskie, do zwalczania i dezorganizowania żeglugi nieprzyjaciela na jego liniach komunikacyjnych. Nie można w tym wypadku mówić o jakiejś klasie okrętów. Słowo „rajder” określa przeznaczenie okrętu w danej chwili i nie determinuje żadnego z parametrów bojowych okrętu.

Slup wojenny – klasa niewielkich okrętów, początkowo żaglowych, później o napędzie śrubowym, obecnie nieistniejąca. W okresie obu wojen światowych slupy stanowiły klasę okrętów eskortowych średniej wielkości. Nazwa tej klasy funkcjonowała głównie w krajach anglosaskich.

Statek-pułapka – okręt, przebudowany statek handlowy lub rybacki, uzbrojony w zamaskowane działa i służący do walki z okrętami podwodnymi znajdującymi się na powierzchni. Statki-pułapki stosowane były zwłaszcza w okresie I wojny światowej przez Francję i Wielką Brytanię – brytyjskie były nazywane Q-boat, francuskie – Bateaux-pièges.

Stawiacz min – klasa okrętów, przeznaczonych specjalnie do stawiania min morskich. Obecnie praktycznie zanikła.

Taranowiec – dawna klasa okrętów o napędzie parowym, której podstawowym przeznaczeniem było niszczenie okrętów przeciwnika przez taranowanie. Była to klasa nieliczna i niejednolita, wyróżniana głównie w latach 60. XIX wieku podczas wojny secesyjnej w Ameryce Północnej.

Tender torpedowców, okręt-baza torpedowców – klasa okrętów powstała w XIX wieku jako okręty-bazy i transportowce dla torpedowców, zadaniem tendrów było dostarczenie torpedowców w pobliże miejsca ich planowanego ataku, a także ich obsługa techniczna.

Tinclad – popularne określenie amerykańskich lekko opancerzonych kanonierek rzecznych z okresu wojny secesyjnej w USA, operujących na rzece Missisipi i jej dopływach oraz w Zatoce Meksykańskiej.

Torpedowiec – klasa niewielkich lub średniej wielkości okrętów, przeznaczonych głównie do wykonywania ataków torpedowych na okręty nieprzyjaciela. Powstała pod koniec XIX wieku, kiedy to przypadł też szczyt popularności torpedowców. Zastąpione następnie przez inne klasy okrętów, były budowane i używane w mniejszych ilościach do okresu II wojny światowej.

Torpedowiec taranowy, Krążownik torpedowo-taranowy – XIX-wieczna klasa okrętów uzbrojona w torpedy i armaty oraz taran, której głównym zadaniem miało być staranowanie okrętów wroga Pod względem konstrukcyjnym były one zbliżone do krążowników pancernopokładowych.

Trirema – rzymski okręt trzyrzędowy o napędzie żaglowo-wiosłowym, przy czym w bitwie żagiel nie był używany. Wzorowany był na greckiej trierze.

Wielki krążownik – nieliczna klasa ciężkich okrętów artyleryjskich, o wielkości pośredniej pomiędzy krążownikami a pancernikami. Podczas I wojny światowej należały do niej tylko brytyjskie okręty typu Courageous. Mimo prowadzenia prac projektowych w różnych państwach, jedynymi późniejszymi tak klasyfikowanymi okrętami były dwie amerykańskie jednostki typu Alaska z okresu II wojny światowej.