53 Historia gospodarcza Polski

Abolicja podatkowa – ustawa dotycząca sfery podatkowej, której ideą było darowanie podatnikom zatajonych należności podatkowych, w zamian za przyznanie się i dokonanie wpłaty części ujawnionych oszustw podatkowych. Pomysłodawcą tejże ustawy był Grzegorz W. Kołodko, który w 2002 roku rozpoczął szereg działań, mających przyczynić się do szybkiego i skutecznego opanowania kryzysu finansów publicznych, a w efekcie nadania jemu cech czynnika wzrostu gospodarczego. Ustawa o abolicji podatkowej miała przyczynić się do wyjścia przedsiębiorców z pogłębiającej się szarej strefy podatkowej. Zachętę dla podatników /dłużników podatkowych/ miało stanowić rozwiązanie, zgodnie z którym ujawnione dochody byłyby opodatkowane w wartości 7,5% od wartości niezapłaconych budżetowi należności. Jednocześnie w przypadku nieskorzystania z tej oferty państwa, zaostrzona miała zostać represyjność skarbowa. Wówczas ujawnione przez aparat skarbowy ukrywane dochody zostałyby karnie opodatkowane w wartości 75% od podstawy. Powyższy projekt przyjął formę ustawy, którą przyjął Sejm, zmieniając jednak stawkę podatkową dla ujawnionych dochodów z 7% na 12%. W związku z występującymi wątpliwościami w różnych środowiskach, ustawa została skierowana do Trybunału Konstytucyjnego, który orzekł jej niezgodność z ustawą zasadniczą. Główna teza Trybunału Konstytucyjnego sprowadzała się do tego, iż projekt ten naruszał zasadę równości obywateli wobec prawa. Trybunał uznał, że obywatele, którzy płacili podatki zgodnie z literą prawa nie mogą być traktowani inaczej niż grupa naruszająca przepisy podatkowe.

Akcyjny Bank Hipoteczny we Lwowie – instytucja kredytowa działająca w latach 1867–1918 na terenie Galicji, Bukowiny, Śląska Austriackiego i Moraw, zaś w okresie międzywojennym na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Akcyjny Bank Hipoteczny został założony 15 lipca 1867 we Lwowie. Założycielami Banku byli: Włodzimierz Dzieduszycki, Agenor Gołuchowski, Alfred Józef Potocki, Ludwik Skrzyński, Franciszek Smolka i Henryk Kolischer. Statut banku przyjął normę wprowadzoną decyzją cesarza Franciszka Józefa I z 12 stycznia 1867. Został zmieniony w 1912 roku, co zatwierdziło swym reskryptem L. XIIIla 1226/1 Namiestnictwo Galicyjskie 4 lipca 1912. Na mocy tych przepisów miał prawo prowadzić działalność na terenie Galicji, Bukowiny, Śląska Austriackiego i Moraw. Jako największy i najstarszy z banków akcyjnych zajmował wśród banków galicyjskich wysoką pozycję. Kapitał akcyjny banku wynosił w roku założenia 1 005 600 złotych reńskich, w 1873 r. wzrósł trzykrotnie, następnie nadal wzrastał, osiągając w 1912 r. wartość 20 mln koron. Celem Banku było udzielanie pożyczek na nieruchomości w gotówce lub w listach zastawnych, eskont weksli, przyjmowanie pieniędzy na rachunek bieżący i książeczki wkładowe, komisowe kupno i sprzedaż papierów wartościowych, inkasowanie weksli i czeków, zakładanie przemysłowych i handlowych przedsiębiorstw. Pożyczki hipoteczne udzielane były do wysokości 50% wartości majątku. Udzielano pożyczek zarówno pod zastaw nieruchomości wiejskich, jak i miejskich. Bank prowadził swoją działalność za pośrednictwem zakładu głównego we Lwowie przy Placu Halickim 15, oraz filii w Krakowie i Tarnopolu, miał także ekspozytury w Stanisławowie i Podwołoczyskach. Dla operacji na Bukowinie Bank posiadał filię w Czerniowcach oraz ekspozyturę w Nowosielicy. Najpoważniejszą ofertą Banku były pożyczki hipoteczne. Z czasem Bank Hipoteczny rozszerzył zakres swoich operacji kredytowych. Wzorem zachodnioeuropejskich instytucji bankowych zaangażował się w kilka przedsiębiorstw przemysłowych. Nie przyniosło to jednak spodziewanych korzyści. Kryzys 1899 roku, spowodowany upadkiem przedsiębiorstw Stanisława Szczepanowskiego, ponownie postawił bank w niebezpiecznej sytuacji i skłonił do zmiany polityki i powrotu do poprzedniej działalności. Tym bardziej że po upadku trzech pozostałych banków hipotecznych aż do 1910 roku, kiedy to powstał Galicyjski Ziemski Bank Hipoteczny SA, Akcyjny Bank Handlowy nie miał na terenie Galicji konkurencji w dziedzinie kredytu hipotecznego. W ostatnich latach przez I wojną światową bank regularnie wypłacał 10% dywidendę. Kapitał, w 1867 roku w wysokości 3 mln guldenów, w 1910 doszedł do wysokości 20 mln koron. Władzami Banku były: Rada Nadzorcza i Dyrekcja. W 1914 funkcję prezesa Rady Nadzorczej pełnił wiceprezes Seweryn Skrzyński, członkami jej zaś byli Jerzy Baworowski, Stanisław Dąmbski, Władysław Jahl, Natan Loewenstein, Józef Męciński, Stanisław Mycielski, Leon Tchorznicki i Ernest Till. Dyrekcję banku stanowili: Jakub Fruchtman i Wilhelm Sekler oraz jako zastępca dyrektora Marian Boziewicz.

Brygady Marriotta – ironiczny przydomek, który polska prasa w okresie transformacji systemowej nadała zagranicznym konsultantom doradzającym rządowi RP w procesie budowy gospodarki wolnorynkowej, w tym przy przeprowadzaniu prywatyzacji. Nawiązywał on do najdroższego podówczas w Warszawie hotelu Marriott, uważanego za ulubione miejsce pobytu zagranicznych doradców.

Danina – świadczenie o charakterze przymusowym, funkcjonujące w starożytności oraz średniowieczu, uiszczane monarsze przez poddanych lub władcy silniejszemu przez władcę słabszego jako wyraz uznania jego zwierzchności. W przypadku chłopów zastąpiona przez pańszczyznę lub czynsz.

Dobry Start – polski wieloletni rządowy program społeczny mający na celu wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci niezależnie od kapitału kulturowego, społecznego i materialnego ich rodzin.

Dom Słowa Polskiego (DSP) – największy zakład poligraficzny w PRL zlokalizowany przy ulicy Miedzianej 11 w Warszawie.

Dubas – w XVI- XIX wieku był to flisacki statek rzeczny, używany do spławu zbóż, rzadziej artykułów leśnych lub rud metali. Był poruszany za pomocą ośmiu wioseł podczas spływu z prądem rzeki, zaś w drodze powrotnej również żagla podnoszonego na pojedynczym maszcie.

Dziesięcina – podatek religijny w judaizmie i chrześcijaństwie. Obowiązkowe świadczenie pieniężne lub rzeczowe w postaci dziesiątej części swojego dochodu na rzecz Kościoła, przeznaczone głównie na rzecz utrzymania duchowieństwa. Obecnie praktyka składania dziesięciny obecna jest tylko w niektórych Kościołach protestanckich, dziesięcinę płacą również mormoni.

Galar – dawny polski rzeczny, płaskodenny, bezpokładowy statek wiosłowy używany do jednorazowego transportu towarów w dół rzeki. Szczególnie rozpowszechniony w XVIII wieku.

Bank Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim – publiczna instytucja kredytowa działająca na terenie Galicji w latach 1883-1920, a następnie w latach 1920-1924 na terenie całego kraju

Gedko Stilvoyt – zasadźca, pierwszy wójt Krakowa, razem z Jakubem, sędzią z Nysy i Dytmarem Wolkiem z Wrocławia, 5 czerwca 1257 we wsi Kopernia koło Pińczowa za przywilejem księcia Bolesława Wstydliwego zawarli umowę lokacyjną nowego miasta w Krakowie na prawie magdeburskim. Gedko Stilvoyt był synem pierwszego wrocławskiego wójta Godinusa Stillevoyta, oraz właścicielem młyna w Oławie koło Wrocławia. Pierwszy raz występuje Gedko w 1254 jako ławnik wrocławski (Gotkinus).

Górnośląska Spółka Bracka – nieistniejąca obecnie spółka z siedzibą w Tarnowskich Górach, powstała w 1857. Jej celem było zabezpieczanie bytu górników i ich rodzin w razie choroby lub inwalidztwa, a pieniądze pochodziły ze składek własnych górników. Spółka została zlikwidowana w latach 1956-1957, a jej mienie i obowiązki przejął Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Historia piwowarstwa w Grodzisku Wielkopolskim – historia piwowarstwa w Grodzisku Wielkopolskim

Historia spółdzielczości na ziemiach polskich

Jatka – miejsce, w którym dawniej sprzedawano mięso z uboju.

Karczma – budynek służący jako miejsce spotkań i wyszynku oraz czasami jako dom zajezdny przeznaczony dla podróżnych.

Kategorie ludności wiejskiej – na przestrzeni historii wsi polskiej istniał podział ludności wiejskiej w zakresie dotyczącym jej funkcjonowania w szlachecko-pańszczyźnianej polskiej rzeczywistości.

Klucz Kobylański – historyczna nazwa dóbr ziemskich w południowo-wschodniej części ziemi krakowskiej w powiecie bieckim, utworzonych najprawdopodobniej w XIV wieku przez spokrewniony z rodziną Bogoriów ród Grzymalitów z Wielkopolski.

Kmita, kopalnia węgla kamiennego w Tenczynku, eksploatowana od lat 60. XIX w., unieruchomiona w 1924.

Historia kolei na ziemiach polskich

Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG) – istniejący w latach 1991–2006 organ państwowy sprawujący nadzór nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi i towarami giełdowymi oraz nad zapewnieniem powszechnego dostępu do rzetelnych informacji na rynku papierów wartościowych i rynku towarów giełdowych. KPWiG miała siedzibę w Warszawie. Zadania KPWiG przejęła Komisja Nadzoru Finansowego.

Kopalnia Węgla Kamiennego Adam – zlikwidowana kopalnia węgla kamiennego w Tenczynku na północny zachód od kopalni Kmita, przy południowych stokach góry Buczyna. Jedna z pierwszych kopalni tenczyńskich. Miąższość pokładu do 1,8 m. Eksploatacja była prowadzona w obszarach najpłytszego występowania węgla pod cienkim nadkładem czwartorzędowym. W jej sąsiedztwie znajdowały się: Kopalnia Węgla Kamiennego Tenczynek oraz Kmita.

Katarzyna – kopalnia węgla kamiennego w Tenczynku. Kopalnię założył w 1864 sztygar Julian Zdanowicz. Około 1910 kopalnia była własnością huty szkła w Szczakowej. W 1915 właścicielem został Józef Hromek, działający w Polsce inżynier górnictwa, pochodzący z Moraw, właściciel pobliskiej kopalni Kmita. Wydobycie sięgało w 1871 – 5,8 tys. ton, a w 1934 tylko 1,8 tys. ton. Wówczas zamknięto kopalnię, zalano ją wodą. W roku 1950 w wyniku nacjonalizacji byłą kopalnię przejęto na własność Państwa.

Tenczynek – kopalnia węgla kamiennego w Tenczynku, eksploatowana przez hitlerowców w latach 1939–1945 na wychodniach dawnej kopalni Kmita. W 1943 wydobyto w niej 9 852 tony węgla. Wybierano w niej dwa pokłady węgla o grubości 0,9 i 0,6 m pracując w bardzo niskich chodnikach. W jej sąsiedztwie znajdowały się: Kopalnia Węgla Kamiennego Adam oraz Kmita.

Krajnik – w systemie samorządu wsi lokowanych na prawie wołoskim to osoba będąca zwierzchnikiem wszystkich osad wołoskich znajdujących się w obrębie średniowiecznego starostwa, tworzących tzw. krainę. Dzięki uzyskanym przywilejom, powinnością krajnika oraz podległych mu kniaziów było zbrojne stawiennictwo w okresie wypraw wojennych.

Kuźnica lub hamernia albo młotownia – dawny typ zakładu-manufaktury, w którym wytopione z rudy metale uzdatniano lub przerabiano za pomocą młota poruszanego kołem wodnym. Kuźnice (hamernie) stosowano także do nadawania odpowiedniego kształtu półproduktom i gotowym wyrobom metalowym, najczęściej żelaznym ale także z miedzi, mosiądzu, itp. Sama kuźnica była symbolem postępu stąd takie nazwy jak np. Kuźnica Kołłątajowska.

Libertacja – w I Rzeczypospolitej zwolnienie od określonych obowiązków, m.in. podatków, innych ciężarów w stosunku do miejsca lub osoby.

Łagiewnik – wczesnośredniowieczny zawód rzemieślniczy.

Mieszkanie Plus – rządowy, ogólnopolski program budowy tanich mieszkań.

Młynarki – popularna nazwa banknotów emitowanych w Generalnym Gubernatorstwie w czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej przez podporządkowany niemieckim władzom okupacyjnym Bank Emisyjny w Polsce. Młynarki znajdowały się w obiegu wyłącznie na terenie Generalnego Gubernatorstwa i zostały wycofane z obiegu w latach 1944–1945. Nazwa „młynarki” pochodzi od nazwiska dyrektora Banku Feliksa Młynarskiego.

Obol – drobna moneta, w starożytnej Grecji równa 1/6 drachmy.

Pańszczyzna w Polsce – forma renty feudalnej polegająca na bezpłatnej i przymusowej pracy chłopów na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za użytkowanie przez nich posiadanego gospodarstwa. Na ziemiach polskich pańszczyzna występowała od XII w. do 1864 r.. Na terenie zaboru austriackiego dekret cesarski z 1797 r. zabronił dziedzicom egzekwowania zaległej pańszczyzny i podwód w niedzielę i święta. Wraz z likwidacją pańszczyzny nie zniknęły bariery społeczne i materialne czyniące chłopów obywatelem drugiej kategorii. Chłopi pozbawieni praw publicznych, z utrudnionym dostępem do oświaty, rozpoczęli walkę o swoje prawa w tzw. ruchu ludowym.

Prawo chełmińskie, niem. Kulmer Recht, łac. Jus Culmense vetus – odmiana prawa magdeburskiego powstała około 1233 w Chełmnie i Toruniu, używana głównie na Pomorzu, Prusach, Mazowszu, Warmii i Podlasiu.

Prawo magdeburskie – średniowieczne prawo miejskie, wzorowane na prawie Magdeburga. W 1035 Magdeburg otrzymał patent nadający miastu prawo do handlu i zjazdów. Prawo to spisane zostało z inicjatywy arcybiskupa Magdeburga Wichmana z Seeburga w 1188, stając się wzorcem dla podobnych regulacji wielu miast środkowoeuropejskich.

Prawo Polski protofeudalnej – tradycyjne, lokalne prawo słowiańskie wywodzące się jeszcze ze wspólnotowego okresu plemiennego i działające przy niewielkim zróżnicowaniu społecznym. W okresie tworzenia się państwowości polskiej prawo zwyczajowe zostało wzbogacone o tzw. prawo stanowione wprowadzane przez księcia i egzekwowane przez drużynę i urzędników przy udziale starszyzny.

Prawo średzkie – odmiana prawa niemieckiego powstała w Środzie Śląskiej na wzór praw obowiązujących w Halle na początku XIII wieku.

Puszkarz – określenie zawodu funkcjonujące w XV-XVII wieku w Polsce. Zawód zanikł w XIX wieku. W dawnej Rzeczypospolitej puszkarzem nazywano rzemieślnika wyrabiającego broń palną, w szczególności armaty i działa ze spiżu. Nazwa rzemiosła pochodzi od puszki, czyli ogólnego określenia broni palnej używanego w Polsce w XV oraz na początku XVI wieku.

Rodzina 500 plus – realizowany w Polsce od 1 kwietnia 2016 państwowy program z zakresu polityki społecznej, mający pomóc rodzinom w wychowaniu dzieci poprzez comiesięczne świadczenia wychowawcze na każde dziecko w rodzinie w wysokości 500 złotych. Zamiar stworzenia programu został ogłoszony w 2015 przez partię Prawo i Sprawiedliwość, a po jej wygranej w wyborach parlamentarnych w 2015 opracowany i wdrożony przez rząd Beaty Szydło.

Rusznikarstwo – zawód i rzemiosło rusznikarza, tzn. wyrób, naprawa i konserwacja ręcznej broni palnej.

Sąd wyższy prawa niemieckiego – w średniowiecznym systemie prawnym sąd apelacyjny dla miast lokowanych na prawie magdeburskim, prawie chełmińskim i prawie flamandzkim, powołany do rozstrzygania sporów oraz decydowania o uprawnieniach i obowiązkach mieszczan. Zastępował dotychczasową praktykę odwoływania się od wyroków sądów miejskich do Magdeburga bądź Lubeki. Na ziemiach polskich pierwszy sąd wyższy prawa niemieckiego został powołany w 1233 roku w Chełmnie jednocześnie z lokacją miasta przez zakon krzyżacki. Kolejne sądy powstawały w Poznaniu (1253), Wrocławiu, Kaliszu (1283), Lwówku, Środzie Śląskiej, Szczecinie i Raciborzu.

Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów – polski fundusz stworzony w 1966, celem budowy nowych lub modernizacji istniejących szkół i internatów. Gromadził środki społeczne.

Systemy miar stosowane na ziemiach polskich – w Polsce stosowano wiele systemów miar. Było to związane z wpływami ośrodków władzy i handlu. Wynikało z konieczności ujednolicenia miar stosowanych do wymiaru podatków i w wymianie towarowej. W późniejszym okresie mnogość systemów była wynikiem ujednolicania miar, narzucanego przez zaborców na terenie zaborów. Jednocześnie trwały starania o powszechne ujednolicenie miar, którego efektem było wprowadzenie jednostek metrycznych.

Szkuta – beznapędowy statek, płaskodenny, pozbawiony pokrycia w postaci pokładu. Szkuta jest przeznaczona przede wszystkim do transportu śródlądowego ładunków masowych. Transportowano nią również np. powozy.

Tabakowy Chodnik – szlak przemytniczy, którym przemycano tytoń z Galicji na Węgry. Chodnik ten wiódł leśną dróżką od obecnego schroniska schroniska PTTK na Hali Krupowej przez Policę i Przełęcz Jałowiecką aż do Zubrzycy Górnej na Orawie i dalej przez granicę węgierską. W okresie międzywojennym Tabakowym Chodnikiem z Czechosłowacji do Polski przemycano obuwie oraz kamyczki do zapalniczek

Trybutariusz – osoba (władca) płacąca trybut (daninę) innej osobie (władcy).

Wicina – duży statek rzeczny, używany głównie na Niemnie. Używano go do transportu ziarna oraz włókien konopi i lnu z terenów Litwy do Kłajpedy, Królewca i Gdańska. W górę rzeki transportowano sól, śledzie i inne towary.

Włóczkowie – dawni flisacy, którzy zajmowali się spławianiem drewna na Wiśle.

Wójtostwo – uposażenie ziemskie, początkowo należące do wójta, powstałe w wyniku lokacji osady na prawie niemieckim.

Wywołanie monety – urzędowe zdelegalizowanie obiegu określonej monety na danym obszarze stosowane w średniowieczu i nowożytnej Europie.

Zakupy, zakupieńcy, łac. servi emptici – niewolnicy, rodzaj niewolnej czeladzi w okresie średniowiecza w Polsce, wywodzącej się najczęściej z wolnych chłopów którzy zaciągnęli pożyczki w pieniądzu lub naturze. Ludzie zakupni, zakupi – ludność zależna na Rusi, Litwie, w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od średniowiecza do XVII wieku.

Zasadźca, lokator – w średniowiecznej Polsce osoba, która w imieniu właściciela ziemi i na podstawie uzyskanego od niego przywileju lokacyjnego na prawie niemieckim zajmowała się organizacją prac mierniczych w obrębie zakładanej lub przelokowywanej wsi lub miasta, tworzeniem miejsc do prowadzenia handlu, oraz sprowadzaniem potrzebnych fachowców de diversis climatibus i osiedlaniem ich na terenie objętym lokacją. Dla wsi najważniejszy był młynarz, kowal, specjalista od osuszania gruntów, dla miast rzemieślnicy różnych specjalności i kupcy.

Złoty polski, floren, gulden – obrachunkowa jednostka pieniężna równa 30 groszom, w czasach nowożytnych wybijana jako moneta. Powstała przed połową XV wieku dla oznaczenia 30 groszy, stanowiących ekwiwalent w srebrze dla złotego dukata, nazywanego czerwonym złotym.

Żywiecka Fabryka Śrub "Śrubena" – jedna z większych polskich fabryk produkujących elementy złączne.