46 Jaskinie

Jaskinia – naturalna pusta przestrzeń w skale o rozmiarach umożliwiających jej penetrację przez człowieka. Najliczniejsze są jaskinie krasowe, grawitacyjne, tektoniczne, lodowcowe, wietrzeniowo-erozyjne lub pseudokrasowe. Odkrywanie (eksploracja), dokumentowanie oraz naukowe badanie jaskiń to speleologia.

Cenote [], z języka maya dzonot – rodzaj naturalnej studni krasowej utworzonej w skale wapiennej, występujący szczególnie często na półwyspie Jukatan w Meksyku. Są one połączone z podziemnymi zasobami wody gruntowej i niekoniecznie posiadają lustro wodne widoczne na powierzchni, lecz najbardziej znane są duże, otwarte cenotes, takie jak w święta cenote w Chichén Itzá lub cenote Ik Kil.

Draperia naciekowa, zasłona naciekowa – naciek jaskiniowy zaliczany do grupy nacieków twardych grawitacyjnych. Ma postać pionowej, cienkiej zasłony, często o oryginalnym kształcie, zwisającej ze stropu jaskini krasowej, ściany czy występu skalnego. Powstaje w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wody sączącej się ze szczeliny skalnej lub ściekającej wzdłuż krawędzi skały. Cienkie igiełki kryształów są ze sobą bardzo gęsto połączone. Draperia jest często podobna do stalaktytów, czasami składa się z połączonych z sobą stalaktytów.

Grota – podobnie jak pieczara, potoczne określenie jaskini. Dawniej używane było często i nawet tworzono nazwy jaskiń z tym słowem, np. Mylna Grota, oraz wyrażenia jak „grotołaz”. Po II wojnie światowej, w ramach porządkowania nazewnictwa postanowiono stosować jedynie słowo jaskinia lub schronisko, zaś słowo grota uznano za synonim jaskini lub schroniska. W opracowaniach speleologicznych słowo grota stosuje się już rzadko.

Grotołaz – nazwa określająca kogoś zajmującego się turystyczną lub sportową eksploracją jaskiń. Używa się także określenia speleolog.

Heliktyt – agrawitacyjna forma nacieku jaskiniowego, zwykle przybiera kształt nieregularnych zgrupowań niewielkich kryształków kalcytu lub aragonitu, które narastając tworzą fantazyjne formy drzewiaste. Heliktyty powstają w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wody podsiąkającej z podłoża. Powstają zwykle na ścianach i stropach, a także na stalaktytach i polewach. W polskich jaskiniach występują sporadycznie m.in. w Tatrach Zachodnich w Bańdziochu Kominiarskim i w Sudetach w Jaskini Niedźwiedziej.

Jaskinia krasowa – jaskinia utworzona wskutek procesu krasowienia przez wody opadowe, rzadziej przez wody hydrotermalne. Jest to najczęściej na Ziemi występujący typ jaskiń – jaskinie krasowe stanowią około 90% wszystkich jaskiń. Jaskinie tego typu występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Znajdują się wśród nich najgłębsze i najdłuższe jaskinie świata. W jaskini Tham Konglor w Laosie jeden z korytarzy ma ponad 100 m wysokości i szerokości, Jaskinia Mamucia w USA ma łączną długość korytarzy wynoszącą ponad 649 km, a Jaskinia Krubera na Kaukazie w Gruzji ma głębokość 2190 m. W Polsce najdłuższa i najgłębsza jest Jaskinia Wielka Śnieżna w Tatrach. Jaskinie krasowe mają też znacznie bogatszą szatę naciekową, niż inne jaskinie.

Kanał krasowy – podziemna podłużna kanałowata szczelina, o średnicy od kilku cm do kilkudziesięciu metrów, umożliwiająca przepływ wód krasowych. Typowymi kanałami krasowymi w jaskiniach są: korytarze jaskiniowe, rury, kominy krasowe, studnie krasowe.

Kaskada naciekowa – naciek jaskiniowy zaliczany do grupy nacieków twardych grawitacyjnych. Nazywany jest też wodospadem naciekowym, wyglądem przypomina bowiem kaskadę wodną. Ma formę polewy naciekowej na ścianie jaskini. Powstaje przez wykrystalizowanie soli ze ściekającej wody. Kaskady naciekowe powstają z drobnokrystalicznego kalcytu i mleka wapiennego w próżniach krasowych w wyniku krystalizacji lub wytrącania się minerałów zawartych w wodach krasowych. Głównie zbudowane są z: węglanu wapnia, gipsu, halitu, lodu lub innych minerałów.

Kawerna, kawerna krasowo–sufozyjna – pusta przestrzeń w skałach, powstała w wyniku procesów naturalnych ługowania, czyli rozpuszczania składników skalnych, przy równoczesnym odprowadzaniu do systemu krasowego materiałów klastycznych.

Koraloidy – ogólna nazwa spotykanych w jaskiniach utworów o kształtach nodularnych, kulistych lub koralopodobnych. Mogą być zbudowane z kalcytu, gipsu, opalu, kwarcu, ale także z także z lawy.

Korytarz – nie-pionowy odcinek jaskini lub schroniska o szerokości i wysokości wystarczającej do swobodnego poruszania się człowieka. Za korytarz uważa się odcinek jaskini o dużo większej długości, niż szerokości. Szerokość korytarza mierzy się jako odległość pomiędzy dwoma najbardziej od siebie oddalonymi punktami profilu. Korytarzem można się swobodnie poruszać, ale jego ściany lub boki mogą się zwężać lub obniżać, mogą występować na nim odcinki wymagające czołgania się, a nawet zaciski.

Meander – rodzaj korytarza jaskiniowego. Podaje się następujące jego definicje:wąski i kręty korytarz jaskiniowy, często dużej wysokości, bardzo kręty korytarz, bieg cieku po łukowatych krzywiznach spowodowany boczną erozją wody element próżni krasowej składający się głównie z meandrującego korytarza, po dnie którego płynie potok.

Misa martwicowa – jedna z form nacieku występująca w krasowych jaskiniach wapiennych. Tworzy się na dnie jaskini ze skrystalizowanego węglanu wapnia i ma kształt niecki czy misy. Jest efektem trwającego setki lat cyklu odparowywania i wypełniania się niewielkich jeziorek jaskiniowych. W wyniku odparowywania wody powstaje nasycony roztwór węglanu wapnia, podczas dalszego odparowywania nadmiar węglanu, który nie może już rozpuścić się w wodzie, wykrystalizowuje. Pierwszym etapem powstawania misy martwicowej jest tworzenie się na jej powierzchni „kożuszka”. Na ściankach misy martwicowej można zaobserwować koncentryczne kręgi, które są śladami zmian poziomu wody.

Mleko wapienne – w speleologii jest to początkowa forma powstawania nacieku jaskiniowego. W stanie wilgotnym mleko wapienne ma postać pasty, jest miękkie i silnie wodniste, w stanie suchym kredowate i bardzo lekkie. Występuje na ścianach jaskiń i na ich spągu. Pokrywa je mniej więcej równomiernej grubości warstewką, tworzy podłużne, serowate zgrubienia, albo gruby, drobno uwarstwiony osad. Ma różną konsystencję; od płynnej przez ciągliwą do galaretowatej, w zależności od zawartości wody. Zazwyczaj jest białe, czasem tylko pobarwione substancjami ilastymi.

Naciek grzybkowy, grzybki naciekowe – rodzaj nacieku jaskiniowego. Zaliczany jest do nacieków twardych agrawitacyjnych. Jego charakterystyczną cechą jest to, że rośnie zawsze prostopadle do podłoża, a więc często niezgodnie z kierunkiem grawitacji. Składa się z niewielkich, ale licznych główkowatych lub pałeczkowatych narośli, kształtem przypominających grzybki. Występuje na ścianach i stropach jaskiń, na dnie, na luźno leżących w jaskini głazach, a także na powierzchni innych nacieków, np. na stalagmitach. Jest jedną z najczęściej spotykanych form nacieków jaskiniowych. Występuje w licznych polskich jaskiniach. Szczególnie dobrze wykształcone nacieki grzybkowe występują w Jaskini Miętusiej Wyżniej i Jaskini Zimnej.

Naciek jaskiniowy, naciek krasowy – osady powstające przez wytrącanie się substancji mineralnej z roztworu wodnego na powierzchni skały lub w próżniach w jej obrębie, ale w kontakcie z powietrzem atmosferycznym. Nacieki powstają w obrębie jaskini krasowej w wyniku strącania się lub krystalizacji minerałów: kalcytu, rzadziej gipsu lub aragonitu z wód krasowych, tworząc tzw. kras pozytywny.

Naciek kożuchowy – rodzaj nacieku jaskiniowego zaliczany do grupy nacieków miękkich. Powstaje z mleka wapiennego na ścianach i stropach jaskiń. Ma postać wylewających się ze skalnych szczelin i otworów kożuchów, które mogą osiągnąć grubość do kilkudziesięciu cm.

Nacieki wełniste – rodzaj nacieku jaskiniowego zaliczany do grupy nacieków miękkich. Powstaje z mleka wapiennego na nachylonych ścianach jaskiń.

Nacieki lodowe – rodzaj nacieku jaskiniowego powstającego w jaskiniach. Powstają w zamarzających częściach jaskiń głównie na wiosnę. Kształtem są bardzo podobne do niektórych nacieków twardych grawitacyjnych. Na stropach i ścianach jaskiń tworzą stalaktyty lodowe (sople), stalagmity lodowe (chłopki) lub lodowe stalagnaty. Woda zamarzając na dnie jaskiń tworzy lód podłogowy, a na pochyłych korytarzach pochylnie lodowe.

Namulisko jaskiniowe – namulisko powstające na dnie jaskiń i schronisk. Ze względu na pochodzenie wyróżnia się trzy jego rodzaje:powstające w wyniku procesów fizycznych przez rozdrabnianie macierzystej skały osady jaskiniowe, takie jak skalne bloki, gruz skalny, żwir, piasek, muł, ił, a także przyniesione z zewnątrz przez wodę lub wiatr piaski, muły, iły, glina, nacieki jaskiniowe powstające w wyniku procesów chemicznych, osady pochodzenia organicznego – odchody i szczątki zwierząt, nawiane przez wiatr liście i powstała z nich próchnica, odchody zwierząt, szczątki zwierząt i roślin, materiały pochodzenia antropogenicznego.

Nawis naciekowy – rodzaj nacieku jaskiniowego zaliczany do grupy nacieków miękkich. Powstaje z mleka wapiennego na górnej krawędzi przewieszki – miejsca, w którym stroma ściana przechodzi w ścianę przewieszoną. Na stromej ścianie występuje naciek wełnisty, w miejscu, w którym przechodzi ona w przewieszoną tworzy się nawis. Ma postać deski, do podłoża przymocowanej tylko jednym bokiem. Przeciwległa ściana odchylona jest od pionu o 10–15°.

Nyża – we wspinaczce słowo to oznacza zagłębienie w skalistym terenie, mające co najmniej takie rozmiary, by mógł w nim zmieścić się człowiek, przynajmniej w pozycji zgiętej. Dawniej używano słowa nisza, obecnie wyszło już ono z użycia. Większe od nyży jest schronisko. Granica między nimi jest umowna, i czasami trudno określić, czy zagłębienie jest nyżą, czy schroniskiem.

Okap – rodzaj przewieszki, która jest odchylona od pionu pod kątem ok. 90 stopni, tak, że wspinacz ma nad głową poziomy fragment skały. Określenie to jest najczęściej używane w odniesieniu do daszków na tyle małych, że można sięgnąć do ich krawędzi ze ściany dochodzącej do przełamania okapu. W przypadku większej partii skały o tak dużym przewieszeniu nazywa się je dachem.

Ospa krasowa – forma krasu powierzchniowego, powstała w wyniku działania wody na płaski teren skalny, tworząca liczne drobne zagłębienia poprzedzielane ostrymi grzbiecikami. Forma ta jest podobna do żłobków i żeber naciekowych, a jedyna różnica polega na rozmiarze wklęśnięć i wypukleń.

Perły jaskiniowe – rodzaj pizoidów, będących formami krasu podziemnego, powstającymi na dnie jaskini w zagłębieniach wypełnionych wodą pozostającą w ruchu.

Pieczara – podobnie jak grota niefachowe określenie jaskini. Nazwa ta wzięta z języka starosłowiańskiego notowana jest w Polsce od drugiej połowy XVI w. i uważana za rutenizm. W języku starosłowiańskim słowo pektь- oznaczało ‘piec’, ‘ognisko domowe’. Po II wojnie światowej, w ramach porządkowania nazewnictwa postanowiono stosować jedynie słowo jaskinia, zaś słowo pieczara uznano za synonim jaskini.

Pizolit – skała osadowa składająca się ze scementowanych pizoidów. Najczęściej jest skałą węglanową.

Plan jaskini – zrzutowane na płaszczyznę i pomniejszone przedstawienie jaskini wraz z objaśnieniami. Jest rodzajem planu i wchodzi w skład dokumentacji jaskini. Wykonanie planu wymaga wykonania pomiarów. Ponieważ jaskinie są tworem trójwymiarowym na pełny plan jaskini składają się:rzut poziomy rzuty pionowe przekroje poprzeczne lub profile poszczególnych części jaskini

Pole ryżowe – rodzaj nacieku jaskiniowego zaliczany do grupy nacieków miękkich. Powstaje z mleka wapiennego na poziomych lub mało stromych ścianach jaskiń. Typowe pole ryżowe składa się z licznych, tarasowato ponad sobą ułożonych płytkich miseczek. Przypomina położone na tarasach wzgórza poletka ryżowe, i stąd pochodzi jego nazwa.

Polewa naciekowa – rodzaj nacieku jaskiniowego. Jest to występująca na powierzchni skały warstwa soli mineralnych powstała wskutek odparowania spływającej po podłożu wody zawierającej te sole. Składnikiem większości polew jest kalcyt, ale mogą to być również inne związki chemiczne: gips lub aragonit. Polewy powstają na ścianach, stropach jaskiń i na ich spągu. Są jedną z najczęściej spotykanych form nacieków jaskiniowych.

Rozpieraczka – jedna z technik wspinaczkowych. We wspinaczce skalnej jest to sposób pokonywania formacji skalnych takich jak komin i szczelina, czyli takich, które mają dwie równoległe, lub zbiegające się pod ostrym kątem, pionowe ściany. Rozpieraczkę często wykorzystuje się w jaskiniach przy pokonywaniu kominów, studni i szczelin. Rozpieraczką można także trawersować wysokie szczeliny, meandry czy studnie.

Schronisko, schron, schron jaskiniowy – niewielka jaskinia. Zgodnie z przyjętą przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, a zatwierdzoną przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, instrukcją wykonywania dokumentacji jaskiń, jest to próżnia skalna oświetlona w całości światłem dziennym, bez względu na jej długość, ze stropem izolującym od opadów atmosferycznych.

Stalagmit – naciek jaskiniowy, grawitacyjny osiągający duże rozmiary. Może występować w postaci słupa, stożka, guza itp. Narasta od dna jaskini krasowej ku górze wskutek wytrącania się węglanu wapnia z kapiącej ze stropu wody – w przypadku jaskini lodowej – jej zamarzania. Stalagmitowi odpowiada zazwyczaj stalaktyt w stropie jaskini, w wyniku ich połączenia powstaje kolumna zwana stalagnatem.

Stalagnat – naciek jaskiniowy w formie kolumny, słupa, lejka itp., łączący strop jaskini krasowej z jej dnem. Powstaje on w efekcie równoczesnego rozwoju stalaktytu idącego od stropu i stalagmitu na dnie jaskini, który tworzy się z wytrącania węglanu wapnia z wody kapiącej z tego stalaktytu. Odpowiednio długi rozrost obu form leżących na jednej osi prowadzi do ich połączenia i wykształcenia stalagnatu.

Stalaktyt, sopleniec, nawis – grawitacyjny naciek jaskiniowy mający najczęściej kształt wydłużonego, odwróconego stożka (sopla), narastającego od stropu jaskini krasowej ku jej spągowi.Powstawanie stalaktytów

Studnia – w speleologii próżnia skalna w różny sposób definiowana:pionowy lub prawie pionowy odcinek jaskini, rodzaj jaskiniowego korytarza o pionowym rozwinięciu, mająca pionowe ściany próżnia o głębokości kilka razy większej od średnicy, mający pionowe lub prawie pionowe ściany kanał krasowy o dużej głębokości i otwierający się dolnym końcem w poziomym, podziemnym korytarzu naturalnego pochodzenia wgłębienie w powierzchni Ziemi o głębokości kilka razy większej od średnicy, podziemna pustka o przewadze wymiaru pionowego, zdobywana od góry w jednym ciągu, pionowa próżnia o różnej średnicy.

Studnia krasowa, awen – forma krasu podziemnego: pionowy lub prawie pionowy kanał biegnący w dół, często rodzaj jaskini krasowej lub jej część, łącząca korytarze jaskini położone na różnych głębokościach. Studnia krasowa powstaje w wyniku rozpuszczania skał krasowiejących przez wodę opadową, wzdłuż pionowych szczelin. Szerokość do kilkunastu metrów, głębokość do kilkuset metrów. Czasami studnia jest dalszą częścią ponoru, występującą w jaskiniach krasowych, przez studnię woda przepływa do korytarza, a następnie do jaskini krasowej.

Syfon – odcinek korytarza jaskiniowego, wypełniony stale lub okresowo wodą aż po strop jaskini. Może stanowić duże utrudnienie w czasie eksploracji jaskini, w przypadku dłuższych syfonów konieczne może być zastosowanie sprzętu nurkowego.

Szczelina – rozwarte pęknięcie skał, wąska i wydłużona próżnia skalna. Może mieć szerokość od kilku mm do kilku metrów. Szczeliny mają postać rozwierającego się rozłamu o mniej więcej równoległych ścianach i niedużej szerokości. Mogą być pionowe, skośne, lub poziome. Szczeliny poziome mogą być całkowicie lub częściowo wypełnione osadami. W speleologii te szczeliny, które przynajmniej częściowo dostępne są dla człowieka uważane są za rodzaj jaskini lub schroniska, niezależnie od pochodzenia. Słowo „szczelina” występuje w nazwach wielu jaskiń i schronisk, np. Szczelina w Ryglu, Szczelina w Popielowej Górze, Szczelina Chochołowska.

Tunel – w speleologii tunelem nazywa się rodzaj prawie poziomej jaskini przypominającej wyglądem tunel – jest otwarta na obu końcach, dość prosta i ma jednolity przekrój. Tunelem nazywa się także poziomy lub nieco tylko nachylony korytarz o dużej średnicy.

Wywierzysko, reokren – typ bardzo wydajnego źródła krasowego. Najczęściej występuje w regionach górskich. Jest to przeważnie źródło typu wokluzyjskiego – nazwa źródła, w którym wypływają na powierzchnię wody podziemne na obszarach krasowych. Wydajność takiego źródła może być znaczna; jeśli jest mniejsza od ilości wody wpływającej do ponoru (wchłonu), wówczas mówimy o ujemnym bilansie zlewni.

Zacisk – w speleologii jest to trudne do przejścia zwężenie korytarza jaskini lub schroniska. Rozmiar zacisku jest pojęciem subiektywnym – zależy od rozmiarów ciała grotołaza, oraz od tego, czy przeciska się on ze sprzętem, czy bez. Wyróżnia się następujące rodzaje zacisków:zacisk punktowy, gdy występuje na odcinku krótszym od długości ciała, zacisk odcinkowy, gdy przewężenie jest długie, zacisk prosty, gdy występuje na prostym odcinku korytarza, zacisk z zakrętem, tzw. zetka lub eska, gdy znajduje się na zakręcie korytarza, zacisk poziomy, gdy występuje na poziomym odcinku korytarza, zacisk pionowy, gdy występuje na pionowym odcinku korytarza.

Zapieraczka – jedna z technik wspinaczkowych. We wspinaczce skalnej jest to sposób pokonywania formacji skalnych typu komin i szczelina, czyli takich, które mają dwie równoległe, pionowe ściany. Zapieraczkę często wykorzystuje się także w jaskiniach przy pokonywaniu kominów, studni i szczelin..

Żebro naciekowe – rodzaj nacieku jaskiniowego zaliczany do grupy nacieków miękkich. Jest to powstały w wyniku procesów krasowych podłużny grzbiet o obłych lub kanciastych kształtach, oddzielający sąsiednie żłobki krasowe. Licznie występujące obok siebie równoległe żebra i żłobki krasowe tworzą strukturę podobną do blachy falistej.

Żłobek krasowy – forma krasu powierzchniowego, rodzaj podłużnej bruzdy o głębokości do 2 m, szerokości do kilkudziesięciu metrów i długości do kilkunastu metrów. Żłobki krasowe powstają na pochyłych powierzchniach skał krasowiejących w wyniku rozpuszczającej działalności wód pochodzących z opadów lub topnienia śniegu, ułożone są zgodnie z kierunkiem spływu wody. Występują zazwyczaj seryjnie – sąsiednie żłobki odgradza żebro krasowe.