55 Surowce roślinne

Abaka, manila – lekkie, twarde i wytrzymałe włókno wydzielane z pochew liściowych banana manilskiego. Jego długość wynosi 0,7–3,6 m. Charakteryzuje się odpornością na działanie drobnoustrojów i wody morskiej. Stosowana jest do wyrobu plecionek, grubych tkanin, lin okrętowych oraz papieru i płyt budowlanych.

Alrauna – korzeń mandragory lekarskiej, któremu przypisywano właściwości magiczne.

Asafetyda – gumożywica otrzymywana z korzeni i kłączy zapaliczki cuchnącej, występującej w północnych Indiach, Iranie i Afganistanie. W Polsce nazywana czarcim łajnem lub smrodzieńcem. W j. angielskim asafoetida lub stinking gum.

Bawełna – włókno otaczające nasiona rośliny określanej tą samą nazwą – bawełny (Gossypium), mające wiele zastosowań. Służy m.in. do wytwarzania miękkiej tkaniny – najpopularniejszej w przemyśle tekstylnym, a także, ze względu na silne własności absorpcyjne, do produkcji materiałów opatrunkowych. Włókno bawełniane jest też stosowane w mieszankach włókien, jako dodatek do wełny czy lnu.

Carnauba, także karnauba – naturalny wosk roślinny pozyskiwany z liści kopernicji, palmy Copernicia cerifera, rosnącej w Brazylii.

Drewno prasowane, drewno utwardzone lub lignoston – tworzywo uzyskiwane przez sprasowanie litego drewna z domieszką żywic pod wysokim ciśnieniem, przy podwyższonej temperaturze. Wytrzymałość drewna prasowanego jest około 2-3-krotnie wyższa od wytrzymałości drewna zwykłego, zaś twardość ok. 5-krotnie. Tworzywo to jest stosowane do wyrobu części maszyn włókienniczych, zwłaszcza czółenek tkackich, oraz łożysk, kół zębatych, podkładek izolacyjnych, okuć budowlanych itp.

Dziegieć – produkt o gęstej, smolistej konsystencji powstający w wyniku suchej destylacji drewna bądź kory różnych gatunków drzew i krzewów. Wśród sklasyfikowanych rodzajów wyróżnia się dziegcie gatunkowe: sosnowy, bukowy, brzozowy, jałowcowy oraz dziegieć mieszany i jego zagęszczoną odmianę – dziegieć okrętowy. Rzadziej uzyskiwane w praktyce są dziegcie gatunkowe: modrzewiowy, jodłowy, dziegieć świerkowy, wierzbowy oraz torfowy.

Gedanit – rzadka odmiana żywicy kopalnej niezawierająca kwasu bursztynowego. Nazwa pochodzi od miejsc znajdowania żywicy – okolic Gdańska.

Henna – barwnik roślinny produkowany z liści i pędów rośliny zwanej lawsonią bezbronną.

Igliwie – opadłe na dno lasu liście (igły) drzew iglastych, stanowiące składnik ściółki leśnej. Igliwie stanowi także surowiec użytkowany do wyrobu m.in. pasz, olejków eterycznych, sztucznego włosia, stroiszu, wosków, papieru, płyt izolacyjnych. Do przerobu pozyskiwane jest jednak zwykle w formie cetyny, tj. pozyskiwane jest z gałęzi drzew iglastych po ich obaleniu w lasach użytkowanych rębnie. Igliwie sosen długoigielnych stanowi także surowiec dla plecionkarstwa.

Juta − włókno łodygowe produkowane z rośliny z rodzaju juta, uprawianej w Chinach, Pakistanie i innych krajach o gorącym, wilgotnym klimacie. Terminem tym określana jest również wytwarzana z niego tkanina o splocie płóciennym. Występuje w kolorze szarym lub złotawym, włókna juty dobrze i łatwo się barwią, natomiast bielenie ich jest trudne. Występuje w gramaturach od 125 g/m² do 350 g/m². Włókno jutowe, po bawełnianym, jest najbardziej rozpowszechnione.

Kakao, ziarno kakaowe – nasiona z owoców kakaowca właściwego. W jednym owocu znajduje się 20–60 nasion okrytych śluzowatym miąższem. Pierwotnie mają barwę purpurową do fioletowej, ale po osuszeniu są czekoladowo-brunatne. Po obróbce nasion uzyskuje się wykorzystywane w przemyśle spożywczym, ale też w medycynie i kosmetyce, produkty takie jak: masę kakaową, masło kakaowe i proszek kakaowy. Ubocznym produktem obróbki nasion są łupiny kakaowe dodawane do pasz dla zwierząt oraz wykorzystywane jako ściółka lub nawóz.

Proszek kakaowy (kakao) – substancja otrzymywana poprzez mielenie i przesiewanie kuchu kakaowego, będącego pozostałością po wytłaczaniu masła (tłuszczu) kakaowego z masy kakaowej. Stanowi podstawowy składnik napojów kakaowych.

Kandelila – oczyszczony wosk uzyskiwany z młodych liści wilczomleczu z gatunku Euphorbia antisyphilitica, występującego na pustynnych terenach południowej części Stanów Zjednoczonych i w północnych stanach Meksyku.

Kanpyō – suszone, o kremowym kolorze, paski tykwy butelkowej o nazwie yūgao .

Kapok – [KP] nazwa łatwo łamiących się, nieprzędnych włókien nasiennych o długości do 35 mm, otrzymywanych z różnych gatunków drzew z podrodziny wełniakowatych, głównie z puchowca pięciopręcikowego nazywanego drzewem kapokowym, uprawianego w Indonezji oraz Bombax malabarica rosnącego w Indiach. Kapoku dostarczają też nasiona mleczary.

Karbolineum – brunatna, oleista ciecz o charakterystycznym zapachu, o ciężarze właściwym 1,09–1,12, temperaturze zapłonu powyżej 100 °C i temperaturze wrzenia powyżej 270 °C. Jest jednym z końcowych (wysokowrzących) produktów suchej destylacji smoły węglowej lub smoły drzewnej. Stanowi mieszaninę związków aromatycznych.

Karpina – drewno części podziemnej drzewa wraz z pniakiem pozostałym po ścięciu.

Katechu – wysuszony ekstrakt wodny z drewna i kory, otrzymywany przez ługowanie.

Kauczuk naturalny, cis-1,4-poliizopren, NR – polimer pochodzenia naturalnego należący do politerpenów. Cząsteczki polimeru mogą składać się z 320 do 35 tys. reszt izoprenowych, co odpowiada masie cząsteczkowej od 100 tys. do kilku milionów Da. W cząsteczkach kauczuku występują wyłącznie wiązania podwójne w konfiguracji cis. Z kauczuku wytwarzanych jest ponad 40 tys. wyrobów w tym ponad 400 wyrobów medycznych.

Kojra – włókno tworzące zewnętrzną warstwę orzecha kokosowego, otulającą pestkę, w której mieści się właściwe nasiono palmy.

Konbu – surowiec kulinarny uzyskiwany z kilku gatunków wodorostów z rzędu listownicowców, przede wszystkim listownicy japońskiej, a w mniejszym stopniu z Saccharina religiosa, Saccharina cichorioides, Alaria crassifolia i różnych gatunków Arthrothamnus. Wykorzystywany jest w kuchni japońskiej i innych krajów Dalekiego Wschodu.

Kopra – wysuszony miąższ (bielmo) orzechów palmy kokosowej (kokosowca). Zawiera on około 63% tłuszczu, jest stosowany do wyrobu oleju kokosowego, oczyszczony i rozdrobniony używany jest w przemyśle cukierniczym m.in. do wyrobu tortów i ciast.

Korek – nieprzepuszczalny, utrzymujący się na wodzie, elastyczny i ognioodporny materiał, otrzymywany z kory dębu korkowego. Składa się głównie z wysyconej suberyną tkanki korkowej. Używany przede wszystkim do produkcji korków do butelek.

Lactuarium – sok mleczny niektórych gatunków sałat, krzepnący na powietrzu, otrzymywany przede wszystkim z gatunków s. jadowitej, s. indyjskiej i s. kompasowej. Najbardziej aktywne lactuarium otrzymuje się z s. jadowitej. Świeży sok występujący we wszystkich częściach roślin początkowo jest biały, a schnąc zmienia zabarwienie początkowo na żółte, następnie brązowe.Sok sałaty jadowitej zawiera do 66% laktuceryny, laktucyny oraz laktucyktyny poza tym alkaloidy i mannitol.Jego działanie jest słabonarkotyczne i lecznicze. Preparaty wywołują sen, zmniejszają pobudliwość odruchową i ruchową, niekiedy zastępując opium .Przeciwbólowe i nasenne właściwości sałaty jadowitej znane są od starożytności. Jednym z pierwszych, który opisał jej działanie usypiające był Galen, ale wcześniej i dosadniej zrobił to Columella: „aby pojawić się na libacji w pełnej gotowości, wypędzamy sokiem mlecznym codzienną niestrawioną zawartość żołądka i pobudzamy pragnienie, pocąc się i rozgrzewając”.

Lateks – koloidalny roztwór kauczuku naturalnego lub syntetycznego w substancji płynnej. W nomenklaturze przemysłu chemicznego wyraz „lateks” określa wszelkie emulsje polimerów, w tym gumy syntetyczne i plastiki.

Lignina (drzewnik) – jeden z podstawowych składników drewna, w którym występuje w ilości ok. 20%. Jest substancją lepiszczową, powodującą zwartość struktury komórek drewna. Nadaje drewnu wytrzymałość na ściskanie i utrzymuje jego sztywność. Eliminacja ligniny, poprzez dodatek wodorotlenku sodu, z drewna prowadzi do zmiękczenia substancji drzewnej, co jest procesem niezbędnym podczas produkcji papieru.

Likopodium – zarodniki roślin widłakowatych, głównie widłaka goździstego, rzadziej jałowcowatego i widlicza spłaszczonego, mające postać żółtego, bardzo miałkiego proszku. Ze względu na specyficzne właściwości proszek ten wykorzystywany był lub rzadziej wciąż jest jako lubrykant, środek wybuchowy i leczniczy. Jego zastosowanie jest coraz bardziej ograniczone ze względu na działanie uczulające i powstanie zamienników produkowanych przemysłowo. Spadek zapotrzebowania jest istotny dla perspektywy ochrony widłaków, dla których pozyskanie likopodium było poważnym zagrożeniem.

Linters − krótkie, nieprzędne włókna porastające nasiona bawełny używane jako surowiec do produkcji celulozy oraz jako wyściółka tapicerska.

Łub, łuba drzewna, dartka drzewna – kora drzewna zdejmowana w okresie krążenia soków z wiązu, lipy, sosny. Dawniej używana do wyplatania wozów, pudełek, współcześnie – łubianek na owoce.

Makuchy, kołacze, kuchy – wytłoki będące ubocznym produktem wytwarzania oleju z roślin oleistych – z nasion: maku, słonecznika, rzepaku, sezamu, soi, lnu, a także orzechów i innych. Zawierają m.in. węglowodany, białka, tłuszcze i sole mineralne. Zamiast makuchów wykorzystana być może również mączka poekstrakcyjna.

Manna – jadalne grudki krzepnącego soku wydzielanego przez takie gatunki roślin jak jesion mannowy i tamaryszek francuski. Grudki te tworzą się po wycieknięciu i wyschnięciu soku w miejscach nakłutych lub naciętych przez owady. Manna zawiera dużo węglowodanów i alkoholi. Według N.H. Moldenke i A.L. Moldenke manna wydzielana przez Tamarix mannifera to biblijna manna, którą przez 40 lat żywili się na pustyni Żydzi po ucieczce z Egiptu.

Masło kakaowe, tłuszcz kakaowy, olej kakaowy jadalny, stały tłuszcz roślinny otrzymywany z nasion dojrzałych owoców kakaowca właściwego, stanowiący około 50% suchej masy nasion.

Mączka drzewna - tworzywo złożone z cząstek drewna rozdrobnionego i posegregowanego w specjalnych odsiewnikach.

Melasa (melas) – ciemnobrązowy, gęsty syrop o odczynie słabo alkalicznym. Powstaje jako produkt uboczny podczas produkcji cukru spożywczego. Jest produktem o zawartości około 40% sacharozy lub mniej, której dalsze odzyskiwanie jest nieopłacalne.

Miód palmowy – substancja pochodzenia roślinnego. Znany pod nazwą guarapo. Skondensowany sok z wierzchołka palmy daktylowej uzyskiwany na Wyspach Kanaryjskich w chwili obecnej produkowany niemal wyłącznie na wyspie La Gomera.

Mleczko kokosowe, niekiedy określane również jako mleko kokosowe – popularny składnik spożywczy, stosowany w kuchni krajów Azji Południowo-Wschodniej, zaś w innych krajach dostępny w postaci puszkowanej. Otrzymuje się je poprzez zalanie gorącą wodą miąższu lub rozdrobnionej kopry i odciśnięcie przez gazę. Otrzymuje się w ten sposób aromatyczny, biały, przypominający mleko płyn, zawierający od 15% do 25% tłuszczu, w zależności od ilości użytej wody.

Moszcz – świeżo wyciśnięty sok owocowy lub warzywny wykorzystywany jako półprodukt w procesie wyrobu napoju docelowego: soku, napoju, wina itp.. Pozostałość po wytłoczeniu nazywa się wytłokami.

Papier ryżowy:

Rotang, rattan – ogólne określenie wielu gatunków palm pnących z rodziny arekowatych, spotykanych w lasach tropikalnych Azji Południowo-Wschodniej, a także pozyskiwanego z nich surowca, wykorzystywanego głównie w plecionkarstwie.

Senes – potoczna nazwa surowca leczniczego, którym są liście kilku gatunków krzewów z rodzaju Senna Mill.. Najczęściej w leczniczych celach wykorzystywane są gatunki: Senna alexandrina, Senna angustifolia, Senna obovata. Podobne działanie jak liście mają również owoce tych gatunków. Farmakologiczna nazwa tych surowców to Folium Sennae lub Fructus Sennae. Zawierają senozydy A i B oraz glikozydy.

Siemię lniane – nasiona lnu zwyczajnego nazywane tak, gdy są używane jako zielarski środek leczniczy. Są to nasiona płaskie, wielkości 2–3 mm, barwy szarobrązowej. Po zalaniu wodą nabierają barwy ciemnobrązowej i kilkakrotnie powiększają swoją objętość, otaczając się jednocześnie dużą ilością śluzu.

Słód – skiełkowane i wysuszone ziarna zbóż służące jako jeden z surowców do produkcji piwa lub whisky, szeroko wykorzystywany również w branży piekarskiej oraz do słodzenia czekolady i innych wyrobów cukierniczych, głównie słodkich mas.

Smoła drzewna – smoła wytlewna uzyskiwana z suchej destylacji drewna, brunatnoczarna ciecz o gęstości 1,05–1,18 kg/dm³. Traktowana jako produkt główny (smolarstwo) lub uboczny przy produkcji węgla drzewnego (węglarstwo).Smoła z drewna liściastego, ma ostry zapach kreozotu – w składzie przewaga kwasów żywicznych i kreozotu. Smoła z drewna iglastego, o woni żywiczno-terpentynowej – w składzie przewaga terpenów i kwasów żywicznych.

Sok mleczny, lateks naturalny – nieprzezroczysta zawiesina wodna gromadzona w wakuolach komórek mlecznych roślin. Skład chemiczny, wielkości cząstek zawiesiny i jej barwa oraz wydzielane ilości soku mlecznego są zróżnicowane w zależności od gatunku rośliny. W skład zawiesiny wchodzić mogą z różnym udziałem: węglowodany, żywice, woski, gumy, białka, olejki lotne, alkaloidy, garbniki, kauczuk i inne związki chemiczne, udział wody wynosi 50-80%. Sok mleczny najczęściej ma barwę białą, bywa też żółty i pomarańczowy. Obecność lub brak soku mlecznego i jego barwa wykorzystywana jest jako cecha taksonomiczna.

Syrop klonowy – produkt spożywczy wytwarzany z soku klonowego. Syrop klonowy jest mniej kaloryczny niż miód, nie zawiera żadnych konserwantów i można przechowywać go przez około 18 miesięcy. Najwięcej syropu klonowego produkuje się w Kanadzie oraz w USA.

Taniny – grupa organicznych związków chemicznych, pochodne fenoli, naturalnie wytwarzane przez rośliny. Masa cząsteczkowa tanin mieści się w zakresie od kilkuset do kilku tysięcy Da. Wyróżniane są taniny łatwo hydrolizujące oraz skondensowane. Pierwsza grupa to związki powstałe w wyniku polimeryzacji kwasu galusowego lub innych kwasów fenolowych oraz cukrów, zwykle glukozy. Grupa ta łatwo ulega hydrolizie kwasowej. Druga grupa ulega hydrolizie jedynie przy zastosowaniu silnych kwasów. Taniny skondensowane tworzone są przez łączenie flawonoidów. Taniny nadają roślinom cierpki, nieprzyjemny smak, wykazują też działanie toksyczne w tym powodują denaturację białek. Polimeryzowane i przechowywane są w tanosomach. W roślinie pełnią funkcję obronną odstraszając zwierzęta roślinożerne. Taniny wydzielane przez rośliny wykazują także działanie allelopatin. Zdolność denaturacji białek została wykorzystana przez człowieka w garbarstwie. Denaturacja włókien kolagenowych, obecnych w skórach zwierzęcych, powoduje, że białka te stają się trudno dostępne dla drobnoustrojów.

Trawa morska – określenie niektórych roślin lub surowca roślinnego o wyglądzie trawiastym, w istocie bez związku z trawami sensu stricto. Występuje w następującym znaczeniach:Zwyczajowe określenie różnych gatunków roślin okrytozalążkowych występujących w wodach morskich o pędach miękkich i pokroju trawiastym. Do traw morskich zalicza się 55 gatunków roślin reprezentujących rodziny: posidoniowate, zosterowate, żabiściekowate i bałwanicowate. Tworzą specyficzne zbiorowiska nazywane łąkami podmorskimi, często jednogatunkowe, budowane przez rozległe, długowieczne organizmy klonalne. Ekosystemy tworzone przez trawy morskie pełnią istotną rolę ze względu na ich znaczną produktywność, wiązanie znacznych ilości węgla i znaczenie dla różnorodności biologicznej. W skali globalnej jest to ekosystem zagrożony w związku z zanieczyszczeniem wód i zmianami klimatycznymi. W Polsce łąki podmorskie występowały niegdyś w Zatoce Puckiej, obecnie już zniszczone. Zwyczajowa nazwa zostery morskiej – rośliny okrytozalążkowej występującej w morzach. Naturalny surowiec stosowany do wypełniania materaców i mebli tapicerowanych oraz w plecionkarstwie wykonywany obecnie głównie z włókna palmowego. Powstaje w wyniku obróbki mechanicznej liści palmowych, polegającej na rozczesaniu wzdłuż włókien, następnie skręceniu w warkocz i wysuszeniu. W przeszłości stosowano suszone rośliny nazywane trawami morskimi w znaczeniu wyżej opisanych roślin morskich.

Trociny – drobne wióry, powstające jako odpady obróbki drewna: cięcia, strugania, toczenia itp.

Wełna drzewna (wolina) – cienkie, wąskie i długie, wióry drewniane, produkowane przy użyciu specjalnej maszyny strugającej z resztek drewna i odpadów potartacznych. Wióry mają regularne wymiary i znaczną długość, czym różnią się od zwykłych strużyn drewnianych. Długość wiórów wynosi około 480 mm, szerokość 5 mm, a grubość od 0,2 do 0,3 mm.

Węgiel drzewny, węgiel roślinny, czerń węglowa, C.I. 77266 (E153) – lekka, czarna substancja wytwarzana z drewna w procesie suchej destylacji. Głównym składnikiem jest węgiel pierwiastkowy, zanieczyszczony popiołem i licznymi związkami organicznymi.

Wiklina – młode pędy kilku gatunków wierzb, które po obróbce wykorzystywane są w wikliniarstwie (plecionkarstwie). Nazwa ta jest także zwyczajowym określeniem wierzby purpurowej.

Wysłodki buraczane – produkt uboczny powstający podczas produkcji cukru spożywczego z buraków cukrowych. Wykorzystywane są najczęściej jako pasza dla zwierząt. Wysłodki buraczane mogą być też wykorzystane do produkcji metanu lub na kiszonkę.

Wytłoki − pozostałość nasion, owoców, warzyw po wyciśnięciu soku, oleju itp. Nadają się na paszę dla bydła lub do dalszego przerobu.

Zrębki — cząstki drewna o wymiarach mieszczących się w granicach od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów, powstające w wyniku rozdrabniania drewna za pomocą maszyn zrębkujących.