21 Socjologia i antropologia rodziny

Rodzina – grupa osób powiązanych ze sobą poprzez pokrewieństwo lub powinowactwo. W węższym znaczeniu są to rodzice wraz z dziećmi, czyli tzw. rodzina nuklearna. Rodzina, zdaniem socjologów i według najprostszych jej definicji, to „najważniejsza, podstawowa grupa społeczna, na której opiera się całe społeczeństwo”.

Adelphopoiesis lub pobratymstwo – braterstwo duchowe lub duchowa adopcja, usankcjonowany prawnie i obrzędowo związek między osobami tej samej płci w Kościele prawosławnym i Kościele katolickim.

Akademia Familijna – międzynarodowa sieć kursów wychowawczych dla rodziców, organizowanych na zasadzie non-profit. Jest obecna w 43 krajach świata, prowadzona przez krajowe stowarzyszenia zakładane przez rodziców. Licencji udziela organizacja IFFD.

Dzieciobójstwo – potoczna nazwa uśmiercenia własnego dziecka, a w szerszym, zoologicznym znaczeniu – zabicie młodych, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości pozwalającej na podjęcie samodzielnego życia. W wielu społeczeństwach dzieciobójstwo traktowane było jako dopuszczalna, kulturowa metoda kontroli populacji, przyjmująca często rytualne formy eliminowania dzieci niepełnosprawnych lub chorych, poświęcania dzieci bogom w ofierze. Współcześnie dzieciobójstwo jest traktowane jako przestępstwo polegające na zabiciu dziecka przez matkę. Dzieciobójstwo jest powszechnie spotykane wśród ludzi i zwierząt. Wśród ludzi występuje unikalna, niespotykana u zwierząt forma selektywnego dzieciobójstwa w zależności od płci noworodka, przy czym częściej dotyczy to dzieci płci żeńskiej.

Dziecko – w podstawowym znaczeniu młody człowiek, który nie osiągnął jeszcze dojrzałości.

Kult przodków – praktyka religijna oparta na wierze w życie pozagrobowe przodków, ich wpływ na życie ziemskie oraz możliwość komunikowania się z nimi poprzez określone rytuały. Celem takich rytuałów jest zazwyczaj oddawanie zmarłym czci, dbanie o ich samopoczucie w życiu pozagrobowym, a także zwracanie się do nich o radę, błogosławieństwo lub protekcję. Za pozareligijne, społeczne funkcje kultu przodków uważa się podtrzymywanie więzów rodowych i rodzinnych, tj. lojalność, szacunek wobec starszych czy ciągłość pokoleń.

Mamka – kobieta zawodowo trudniąca się karmieniem własną piersią cudzych dzieci, które nie są z nią biologicznie spokrewnione. Zwykle pełni też rolę ich niani i opiekunki i pobiera za te czynności wynagrodzenie. W związku z taką funkcją okres laktacji mamki bywa znacznie przedłużony w stosunku do okresu typowego dla przeciętnej matki.

Młodzież – kategoria społeczna osób młodych, czyli znajdujących się w stanie przejściowym między dzieciństwem, a dorosłością (dojrzałością). Jej definicje są zróżnicowane pod względem przedziału wiekowego, ponieważ w przeciwieństwie do okresu dojrzewania, okres młodzieńczy jest konstruktem społecznym różnie rozumianym w zależności od czasu i kultury. Jego początku i końca nie można połączyć z określonymi czynnościami, takimi jak podjęcie nieodpłatnej pracy lub nawiązywanie relacji seksualnych.

Opiekunka dziecka, także: opiekun dziecka, niania, niańka – zazwyczaj kobieta zawodowo trudniąca się opieką oraz wychowywaniem cudzych dzieci, które nie są z nią biologicznie spokrewnione. Przeważnie zajmuje się dziećmi należącymi do jednej rodziny i pobiera za te czynności wynagrodzenie.

Poliamoria – wielomiłość rozumiana jako praktyka lub pragnienie posiadania wielu romantycznych związków w tym samym czasie z pełną wiedzą zaangażowanych osób; często klasyfikowana jako jedna z form etycznej, konsensualnej poligamii. Osoby zamierzające być lub będące w takich relacjach określa się osobami poliamorycznymi lub w skrócie poli. Poliamoryzm bywa interpretowany jako szczególna orientacja seksualna oraz forma tożsamości deklarowana przez część ludzi. W krytycznej ocenie, poliamoria bywa traktowana jako część teorii queer, anarchistyczny projekt polityczny zwalczający przymus, dominację i kontrolę. Większość definicji wskazuje na istnienie w systemach poliamorycznych wielu jednoczesnych związków miłosnych przy zachowaniu szczerości i otwartości.

Poród u człowieka – szereg następujących po sobie procesów mających na celu wydalenie z macicy ludzkiego płodu.

Przemoc domowa – zjawisko społeczne zachodzące, gdy członek rodziny, mąż, żona lub inna osoba wspólnie zamieszkująca lub gospodarująca próbuje zdominować fizycznie lub psychicznie drugiego partnera, dzieci, rodziców, dziadków, teściów itp., używając przewagi fizycznej, gróźb, szantażu, w celu zranienia moralnie lub fizycznie.

Rodzicielstwo osób LGBT – wychowywanie dzieci przez lesbijki, gejów, osoby biseksualne lub transpłciowe. Rodziny składające się z par jednopłciowych wychowujących potomstwo bywają nazywane „tęczowymi rodzinami”.

Rodzina wielopokoleniowa – rodzina składająca się z kilku generacji mieszkających we wspólnym domostwie; przeciwieństwo rodziny nuklearnej.

Rodzinny Dom Dziecka Dowlaszów – pierwszy rodzinny dom dziecka w Polsce, utworzony w roku 1958 w Szczecinie przez małżeństwo nauczycieli, Weronikę i Grzegorza Dowlaszów, działający do roku 2013. W 2002 roku prowadzenie Domu przejęła bratanica Weroniki oraz Marzena Stybel, członek rodziny Dowlaszów od trzeciego roku życia. W sumie w domu wychowała się ponad setka dzieci. Historię domu opowiadają książki Grzegorza Dowlasza i córki Inki oraz liczne artykuły prasowe. Założyciele Domu Rodzinnego otrzymali liczne wyróżnienia oficjalne i przyznawane przez dzieci.

Sieroctwo – fakt nieposiadania przez kogoś obojga rodziców lub jednego rodzica (półsierota), braku innych opiekunów bądź w ogóle jakichkolwiek krewnych. Sierota to osoba niemająca wymienionych członków rodziny. Brak tych osób może być dosłowny bądź dorozumiany.

Staropolskie określenia stopnia pokrewieństwa dotyczą nazw, którymi określa się członków rodziny. Niektóre z nich wyszły z użycia i nie są stosowane w dzisiejszej polszczyźnie.

W średniowiecznym domostwie, podobnie jak we współczesnym domu, skupiało się życie rodzinne wszystkich warstw społecznych Europy. Jednak dawniej mieszkało w nim o wiele więcej domowników niż w dzisiejszej Europie zachodniej, gdy dominuje model rodziny nuklearnej. Zarówno w pałacu króla, jak i w skromnej chacie chłopa, wraz z panem domu oraz jego najbliższą rodziną żyli bliżsi bądź dalsi krewni, a także służba i podwładni, których liczba wahała się w zależności od dostatku chlebodawcy. Domostwa tego typu przeminęły wraz z ustanowieniem potrzeby prywatności, co miało miejsce u schyłku średniowiecza.

Świadome macierzyństwo – idea, zgodnie z którą kobieta, wraz ze swoim partnerem, powinni w sposób całkowicie racjonalny sterować swą płodnością, decydując się na posiadanie dzieci w liczbie adekwatnej do warunków materialnych, w momencie niezakłócającym ich funkcjonowania w społeczeństwie, w okresie optymalnym fizjologicznie, a kolejne ciąże nie powinny następować zbyt szybko po sobie, zaś ciąża od samego początku powinna odbywać się pod kontrolą lekarza – by maksymalnie zmniejszyć możliwość urodzenia się dziecka niepełnosprawnego.

Współczynnik dzietności – współczynnik określający przeciętną liczbę dzieci, które urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego, przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną wśród kobiet w badanym roku.

Żeńskie dzieciobójstwo – umyślne zabijanie noworodków płci żeńskiej.