43 Heterodonta

Anomalodesmata – takson obejmujący małże (Bivalvia) z podgromady Heterodonta, u których muszla jest cienka, złożona z nierównych połówek zawierających wewnątrz warstwę perłową, zamek muszli jest słabo zaznaczony i zwykle bezzębny, wewnętrzna część więzadła jest wapienna, skrzela mają kształt poziomej przegrody, a syfony są dobrze rozwinięte. Są to gatunki morskie, występujące głównie w strefie tropikalnej i subtropikalnej, żyjące w osadach dennych lub drążące skały. W zależności od ujęcia, Anomalodesmata klasyfikowane są w randze podgromady, nadrzędu lub rzędu.

Heterodonta – duża i mocno zróżnicowana grupa małży (Bivalvia) obejmująca większość ze współcześnie żyjących oraz wiele wymarłych linii ewolucyjnych małży. Są to zwierzęta głównie morskie, z dobrze zaznaczoną listwą zamka z zębami głównymi i bocznymi, o znacznym zróżnicowaniu kształtów i osiąganych wymiarów.

Astarta północna – gatunek małża z rodziny astartowatych (Astartidae). Występuje w Oceanie Arktycznym oraz w północnych częściach Atlantyku i Pacyfiku. Spotykany zarówno w wodach płytkich, jak i głębokich.

Astarta zachodnia – gatunek małża z rodziny astartowatych (Astartidae), występującego w piaszczystym lub żwirowym podłożu wybrzeży Oceanu Arktycznego, północnej części Oceanu Atlantyckiego i mórz przylegających, m.in. w Morzu Bałtyckim. Długość muszli do 2 cm. Często występuje razem z astartą północną, tworząc mieszane zbiorowiska denne.

Astarte – rodzaj małży z rodziny astartowatych (Astartidae), dla której jest typem nomenklatorycznym. Obejmuje większość należących do niej gatunków. Małże z tego rodzaju występują głównie w chłodnych wodach półkuli północnej. W zapisie kopalnym znane są z górnego miocenu. Klasyfikacja biologiczna rodzaju nie jest ustalona. Wyróżniono w nim co najmniej 8 podrodzajów, jednak wśród autorów nie ma zgody, co do przynależności poszczególnych gatunków. Przykładowymi przedstawicielami są występujące w Bałtyku:astarta północna astarta zachodnia

Astartowate (Astartidae) – rodzina niewielkich, morskich małży z rzędu Veneroida obejmująca około 30 współcześnie żyjących gatunków, występujących głównie w zimnych wodach słonych półkuli północnej. W polskiej strefie Morza Bałtyckiego stwierdzono występowanie 2 gatunków. Są to: astarta północna i astarta zachodnia.

Corbicula fluminalis – gatunek inwazyjnego małża z rodziny korbikulowatych (Corbiculidae) opisany naukowo z rzeki Eufrat, przez część systematyków zaliczany do rodziny Cyrenidae. Jest jednym z dwóch gatunków korbikulowatych występujących w Polsce, drugim jest Corbicula fluminea, przy czym klasyfikacja obydwu jest niejasna. W zapisie kopalnym Europy znany od dolnego plejstocenu.

Cyprina islandzka – gatunek głębinowego małża z rodziny Arcticidae. Jest szeroko rozprzestrzeniony w Północnym Atlantyku i morzach przylegających. W Bałtyku występuje na mulistym dnie w głębszych częściach Basenu Arkońskiego, gdzie osiąga długość do 50 mm. W większych akwenach spotykane są osobniki o długości do 12 cm. Muszla o ogólnym zarysie zbliżonym do kolistego, masywna, ciężka, rozdęta z grubą, brunatną, połyskującą warstwą koncholinową. Powierzchnia zamka szeroka z trzema dużymi, listewkowatymi ząbkami na każdej połówce muszli oraz długim, ciemnobrunatnym wiązadełkiem, rozciągającym się od samego wierzchołka muszli do połowy odległości dzielącej go od tylnego końca. Gatunek jadalny, poławiany na skalę handlową.

Gałeczka rzeczna – gatunek słodkowodnego małża z rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae), występujący głównie w dużych rzekach nizinnych w Europie Środkowej. Gatunek uznany przez IUCN za narażony (VU), w Polsce objęty częściową ochroną gatunkową.

Hippuritoida, rudysty – wymarły rząd małży zaliczanych do Heterodonta, żyjący w jurze i kredzie, obejmujący gatunki o niejednakowo wykształconych połówkach muszli, z dwoma mięśniami zwieraczy i zawiasami typu pachydontowego.

Korbikulowate (Corbiculidae) – rodzina słodko- i słonawowodnych małży z rzędu Veneroida obejmująca około 100 gatunków o mocnych, wyraźnie żeberkowanych muszlach, trójkątnych w zarysie lub owalnych, żółtozielonych lub brunatnych. Występują głównie w wodach strefy tropikalnej i subtropikalnej. W Polsce występują dwa inwazyjne gatunki zawleczone.

Sphaerium – holarktyczny rodzaj obejmujący pospolite, słodkowodne małże o charakterystycznym, kulistym kształcie muszli i niewielkich wymiarach ciała, należący do rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae).

Gałeczka rogowa, kulkówka rogowa – holarktyczny gatunek pospolitego, słodkowodnego małża z rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae).

Kulkówkowate (Sphaeriidae) – rodzina słodkowodnych małży z rzędu Veneroida obejmująca około 150 gatunków o kulistych muszlach perforowanych licznymi kanałami. Są to drobne małże o rozmiarach 2–30 mm, występujące na wszystkich kontynentach. W Polsce stwierdzono występowanie 23 przedstawicieli tej rodziny.

Maktrowate (Mactridae) – rodzina małży z rzędu Veneroida obejmująca około 150 gatunków szeroko rozprzestrzenionych we wszystkich morzach świata. Wiele gatunków poławia się w celach konsumpcyjnych, zwłaszcza małże z rodzaju Mactra oraz Spisula solidissima – podstawowy gatunek użytkowy. W zapisie kopalnym znane są z warstw wczesnej kredy Ameryki Północnej.

Małgiew piaskołaz – gatunek jadalnego małża z rodziny małgwiowatych (Myidae). Od łacińskiej nazwy tego mięczaka pochodzi nazwa etapu rozwoju Bałtyku obejmującego współczesny kształt tego morza. W Europie wymarł w plejstocenie. W XVI lub XVII wieku pojawił się ponownie zawleczony z Ameryki Północnej.

Małgwiowate (Myidae) – rodzina morskich małży z rzędu Myoida, obejmująca gatunki o cienkościennych muszlach owalnych w zarysie. Skorupki muszli są lekko niesymetryczne, otwarte na końcu. Zamek muszli typu desmodontowego, jego zęby główne tworzą na lewej skorupce wystający chondrofor, do którego przymocowane jest więzadło. Małgwiowate ryją w piasku, mule lub żwirze mórz strefy umiarkowanej i arktycznej. Platyodon sp. ruchami skorupek borują otwory w miękkich skałach.

Myoida – rząd małży z podgromady Heterodonta. Występują w wodach słonych, słonawych i słodkich. Charakteryzują się cienkościennymi skorupkami bez warstwy perłowej, o jednakowych lub różniących się połówkach, ze zwykle słabo zaznaczonymi listwami i uzębieniem zamka, oraz z dwoma mięśniami zwieraczami tej samej wielkości lub zróżnicowanymi.

Okładniczkowate (Solenidae) – rodzina morskich małży z rzędu Veneroida obejmująca około 70 gatunków charakteryzujących się nietypowym dla małży, rurkowatym („scyzorykowatym”) kształtem muszli oraz dużymi uzdolnieniami ruchowymi. Wszystkie gatunki są jadalne, poławia się je w celach konsumpcyjnych. Niektóre z nich są uważane przez smakoszy za najlepsze z małży. W zapisie kopalnym znane są z warstw eocenu. W języku polskim określane są czasem nazwą okładniczki, ale nazwa ta była dawniej stosowana dla kilku rodzajów rodziny Solenidae sensu lato, obecnie klasyfikowanych również w rodzinie Pharidae.

Pholas – rodzaj morskich, jadalnych małży z rodziny skałotoczowatych (Pholadidae), dla której jest typem nomenklatorycznym. Małże te drążą otwory w miękkich skałach. Żywią się materią organiczną odfiltrowaną z wody (filtratorzy).

Pisidium, groszkówka – holarktyczny rodzaj obejmujący pospolite, słodkowodne małże o charakterystycznym, kulistym kształcie muszli ze szczytami przesuniętymi ku tyłowi i niewielkich wymiarach ciała, należący do rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae).

Przydacznia niebieska – gatunek małża z rodziny przydaczniowatych (Tridacnidae) występujący w Oceanie Indyjskim i Pacyfiku od Morza Czerwonego i wschodnich wybrzeży Afryki po wyspy Pitcairn. Żyje na rafach koralowych, na głębokości 1–15 m.Charakterystyka

Przydacznia olbrzymia – największy gatunek małża na świecie. Żyje w Pacyfiku, w okolicach Wielkiej Rafy Koralowej, oraz w Oceanie Indyjskim. Maksymalna długość to 1,5 metra. Masa ciała może osiągać 320 kg. Żywi się głównie poprzez glony symbiotyczne, a także planktonem odfiltrowanym z wody.

Przydaczniowate – takson w obrębie rzędu Veneroida, obejmujący największe ze współcześnie żyjących małży, wykorzystujący fotosyntezę symbiontów. Tradycyjnie klasyfikowane są w randze rodziny Tridacnidae, ale według niektórych badaczy takson ten powinien być włączony do sercówkowatych (Cardiidae) jako podrodzina Tridacninae. Rodzajem typowym przydaczniowatych jest Tridacna. W zapisie kopalnym są znane z warstw środkowego eocenu. W pliocenie i plejstocenie występowały już wszystkie współcześnie żyjące gatunki. Wykorzystuje się je gospodarczo na dużą skalę, przez co ich populacje są narażone na wyginięcie.

Racicznica zmienna – eurytopowy gatunek słodkowodnego małża z rodziny racicznicowatych (Dreissenidae). W Polsce jest jedynym przedstawicielem rodziny, pospolitym w zalewach i jeziorach. Obrasta gęsto podwodne urządzenia techniczne, jest ważnym biofiltratorem.

Racicznicowate (Dreissenidae) – rodzina słodko- i słonowodnych małży z rzędu Veneroida obejmująca około 40 gatunków o muszlach trójkątnych w zarysie, łukowato wygiętych w części grzbietowej, ze szczytami przesuniętymi skrajnie ku przodowi. Występują w Europie, Afryce i zachodniej części Ameryki Północnej. Na początku XXI wieku uważano, że jedynym przedstawicielem w Polsce jest racicznica zmienna. W okolicach ujścia Wisły stwierdzany jest również Mytilopsis leucophaeata, uznawany w Polsce za gatunek obcy.

Rogowcowate (Tellinidae) – rodzina morskich małży z rzędu Veneroida obejmująca około 200 gatunków o owalnych, jasno ubarwionych muszlach, dorastających do 125 mm długości. Żyją głęboko zakopane w piaszczystym lub mulistym dnie. Żywią się detrytusem zbieranym z powierzchni dna za pomocą bardzo długiego syfonu wpustowego. Rodzina ma kosmopolityczny zasięg występowania. W polskiej strefie Bałtyku występuje rogowiec bałtycki i rogowiec wapienny.

Rogowiec bałtycki – gatunek małża z rodziny rogowcowatych (Tellinidae).

Rogowiec wapienny, rogowiec zwapniały – gatunek małża z rodziny rogowcowatych (Tellinidae). Występuje w północnym Atlantyku i morzach do niego przylegających, w tym w najgłębszych wodach Morza Bałtyckiego. Połówki muszli niemal symetryczne, białawe, matowe. Długość do 40 mm. Żyje głęboko zakopany w podłożu. Żywi się detrytusem, który pobiera z dna za pomocą bardzo długiego syfonu wpustowego. Muszle rogowca wapiennego są rzadko spotykane na bałtyckich plażach, w przeciwieństwie do muszli żyjącego bliżej brzegu rogowca bałtyckiego. Muszle r. wapiennego są bardziej wydłużone i spłaszczone.

Sercówka jadalna – gatunek jadalnego małża z rodziny sercówkowatych (Cardiidae), występujący w wodach północno-wschodniego Oceanu Atlantyckiego i morzach europejskich, m.in. w Morzu Śródziemnym i Morzu Bałtyckim. W Morzu Północnym jest gatunkiem pospolitym. Odporna na niskie zasolenie wody, ale w wodach niskosłonych nie osiąga rozmiarów typowych dla gatunku.

Sercówka pospolita, sercówka biała, sercówka bałtycka – gatunek małża z rodziny sercówkowatych (Cardiidae). Zasięg występowania tego gatunku pokrywa się z zasięgiem sercówki jadalnej – północno-wschodni Ocean Atlantycki i morza europejskie, m.in. Morze Śródziemne i Morze Bałtyckie.

Sercówkowate (Cardiidae) – rodzina słono- i słonawowodnych małży z rzędu Veneroida obejmująca około 200 współcześnie żyjących gatunków, występujących w płytkich wodach mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. W polskiej strefie Morza Bałtyckiego występują sercówki: jadalna, drobna i pospolita. Niektóre gatunki są poławiane dla celów konsumpcyjnych, większe z nich są wysoko cenionym przysmakiem. Sercówkowate są blisko spokrewnione z przydaczniowatymi, które zdaniem niektórych badaczy powinny być włączone do rodziny Cardiidae jako podrodzina Tridacninae.

Skałosznica – gatunek małża z rodziny Petricolidae. Jego muszla, zwana "skrzydłem anioła", jest bardzo podobna do muszli skałotocza, wydłużona, owalna na brzegach, cienka, krucha, w charakterystyczne prążki. Osiąga do 6 cm długości. Gatunek występował początkowo wzdłuż atlantyckich wybrzeży Ameryki Północnej. W XIX wieku został zawleczony do Europy, gdzie się rozpowszechnił u wybrzeży kontynentu.

Skałotocz – gatunek jadalnego małża z rodziny skałotoczowatych (Pholadidae), występujący w morzach u wybrzeży Europy.

Skałotoczowate, skałotocze (Pholadidae) – rodzina morskich małży z rzędu Myoida obejmująca gatunki drążące w drewnie, skałach, muszlach mięczaków oraz w wapieniu rafowym. Ich cienkie, ale mocne muszle mają wydłużony, daktylowaty kształt, są zwykle białawe, o charakterystycznie urzeźbionej powierzchni. Połówki muszli nie są domknięte. Większość skałotoczy żywi się materią organiczną odfiltrowaną z wody (filtratorzy).

Theora – rodzaj małży zaliczanych do rodziny Semelidae.

Theora mesopotamica – gatunek małży z rodziny Semelidae. Współcześnie zasiedla północno-zachodnią część Zatoki Perskiej, natomiast jego szczątki subfosylne znane są z terenu Iraku.

Tridacna – rodzaj małży z rodziny przydaczniowatych (Tridacnidae), klasyfikowanej czasem jako podrodzina Tridacninae w obrębie sercówkowatych (Cardiidae). Gatunki zaliczane do tego rodzaju są w języku polskim określane zwyczajową nazwą przydacznia lub tridakna.

Tridacna costata – gatunek dużego małża z rodziny przydaczniowatych (Tridacnidae). Zamieszkuje Morze Czerwone.

Urąbkowate (Donacidae) – rodzina małży z rzędu Veneroida obejmująca około 60 współcześnie żyjących gatunków. Są to zwierzęta morskie, niewielkich rozmiarów, przeciętnie 20–40 mm, tylko nieliczne z nich dorastają do 150 mm długości. Muszle w kształcie trójkąta, o bokach spłaszczonych, mocne, połyskliwe. Szczyty muszli są położone blisko jej tylnej krawędzi. Ubarwienie periostrakum zwykle żółte lub fioletowe, u niektórych gatunków bardzo zmienne – w obrębie tego samego gatunku spotykane są muszle o barwie od śnieżnobiałej po ciemnofioletową. Zmienność barw i proporcji muszli nastręcza trudności taksonomicznych. Przykładowo, wykazano, że przedstawiciele dwóch gatunków współwystępujących w strefie upwellingu Prądu Peruwiańskiego wyróżnianych ze względu na różnice w proporcjach muszli – Donax marincovichi i Donax obesulus – nie różnią się od siebie genetycznie. Połówki pustych muszli często pozostają złączone. Noga urąbkowatych jest mocna i długa – umożliwia wykonywanie skoków lub szybkie zakopanie się w dnie.

Veneroida – rząd małży (Bivalvia) zaliczanych do Heterodonta obejmujący gatunki o jednakowo wykształconych połówkach muszli, z dwoma mięśniami zwieraczy. Zęby główne zamka położone są blisko szczytów, a przednie i tylne zęby boczne są od nich wyraźnie oddalone.

Ziejkowate (Chamidae) – rodzina morskich małży z rzędu Veneroida obejmująca około 70 współcześnie żyjących gatunków, potocznie nazywanych ziejkami lub szkatułkami. Większość z nich występuje w wodach strefy tropikalnej. Skorupy muszli są grube, odmiennie ukształtowane. Dolna skorupa jest mocno zagłębiona – za jej pomocą małż przytwierdza się do podłoża, na jej powierzchni często występują nieregularne, płaskie i szerokie kolce. Górna skorupa muszli jest prawie płaska – służy za pokrywkę.