45 Hydrobiologia

Hydrobiologia – nauka o życiu organizmów w środowisku wodnym, biologia środowiska wodnego, w węższym rozumieniu ekologia organizmów wodnych.

Bagno – obszar o utrzymującym się wysokim nawilgoceniu, porośnięty przez roślinność przystosowaną do specyficznych warunków związanych z dużą wilgotnością.

Bagrowanie – mechaniczne usuwanie warstwy osadów dennych ze zbiorników wodnych lub cieków.

Błoto – zawiesina koloidalna zawierająca mieszaninę cząstek gleby, mułu i gliny.

Chwytacz osadów Van Veen – przyrząd do pobierania próbek powierzchniowych osadów dennych, używany w badaniach oceanograficznych. Umożliwia dokonanie późniejszych analiz właściwości fizyczno-chemicznych osadu. Jest to próbnik szczękowy z automatycznym zamknięciem zapadkowym, uruchamianym w chwili dotknięcia dna. W zależności od twardości dna, umożliwia pobieranie próbek osadów o miąższości od kilku do kilkudziesięciu cm i niemal nienaruszonej stratyfikacji i nienaruszonej powierzchni próbki. Operowanie próbnikiem, ze względu na jego masę wynoszącą 20 do 40 kg i masę próby o objętości ok. 15 litrów, odbywa się zazwyczaj z jednostki pływającej wyposażonej w wysięgnik z windą.

Chwytacz rurowy – przyrząd do pobierania osadu dennego w kształcie rury. W przeciwieństwie do niektórych innych przyrządów pozwala na pobranie osadu stropowego w sposób taki, by pobrana próbka miała układ niezaburzony w stosunku do oryginalnego. Nadaje się do pobierania osadów mało skonsolidowanych, mocno uwodnionych – mineralno-organicznych. Jednocześnie pobierana jest przydenna warstwa wody i pelogen. Istnieje wiele odmian chwytaczy rurowych, jednak cechą wspólną jest ogólny kształt i zasada pobierania materiału. Chwytacz rurowy ma kształt wydłużonego walca, który zanurzany jest pionowo w wodzie i wbijany w podłoże. Podczas opuszczania woda przepływa przez rurę, a podczas wbijania osad tworzy rdzeń, wypełniając pojemnik w sposób zgodny z naturalnym układem warstw. Główna część (pojemnik) zwykle jest wykonana z przezroczystego materiału tak, aby widoczne były poszczególne warstwy pobranego rdzenia. Dolna część jest wzmocniona i zwężona, w celu łatwiejszego wbicia w podłoże. W górnej części znajduje się mechanizm zamykający, który pozwala na wytworzenie podciśnienia po nabraniu żądanej ilości materiału. Są też do niego przymocowane różne elementy służące do przedłużania, sterowania itp. Niektóre chwytacze mają mechanizmy zamykania od dołu, inne utrzymują rdzeń wewnątrz rury wyłącznie przez podciśnienie. Mogą być też zamontowane dodatkowe elementy ułatwiające kontrolowane wyjmowanie rdzenia, tłoki itp.

Eksperyment kortowski – metoda rekultywacji jezior, opracowana i zastosowana po raz pierwszy w 1956 r. przez profesora Przemysława Olszewskiego w zeutrofizowanym Jeziorze Kortowskim (Olsztyn). Polegała ona na odprowadzaniu przeżyźnionych wód hypolimnionu za pomocą drewnianej rury, działającej na zasadzie lewara (syfonu). Woda z hypolimnionu odprowadzana była do rzeki Kortówki, a dalej do rzeki Łyny.

Grubocząstkowa materia organiczna – frakcja martwej materii organicznej o cząstkach większych niż 1 mm, będąca źródłem pokarmu dla rozdrabniaczy.

Gytia – osad organiczny lub organiczno-mineralny powstający na dnie jezior, zwłaszcza eutroficznych, o barwie szarej. Materiał organiczny reprezentowany jest przede wszystkim przez stosunkowo dobrze zachowane (rozpoznawalne) szczątki organizmów, zwłaszcza fitoplanktonu, choć zwykle mocniej rozłożone niż w torfie. W odróżnieniu od torfów, materia gromadzi się całkowicie pod wodą, zwykle poza strefą szuwarów, a cała materia organiczna jest pochodzenia alochtonicznego, tzn. powstaje poza osadem, w toni wodnej. W skład gytii może wchodzić również domieszka materii autochtonicznej, np. węglany powstałe w przydennych łąkach ramienicowych. Gytia jest odmianą sapropelu powstającą w warunkach dobrego natlenienia, choć według innych ujęć sapropel to typ osadu odrębny zarówno od gytii, jak i od dy. W zależności od składu mineralogicznego i biologicznego wyróżnia się następujące rodzaje gytii:gytię węglanową – przewaga udziału materii węglanowej ; posiada jasną barwę gytię detrytusową – w składzie przeważa materia organiczna, słabiej rozłożona lub mocniej rozłożona ; barwa ciemna gytię piaszczystą

Helokren – typ źródła charakteryzujący się powolnym wyciekaniem wód podziemnych na powierzchnię. Helokreny określane są też jako: wysięki, wykapy.

Hydrobiont – gatunek ściśle związany ze środowiskiem wodnym, cały cykl życiowy spędzający w zbiornikach wodnych, poza środowiskiem wodnym występujący sporadycznie i raczej przypadkowo. Do hydrobiontów zaliczyć można mięczaki wodne, jamochłony, gąbki, skorupiaki, wiele owadów wodnych. Hydrobiontami jest też wiele glonów oraz roślin określanych jako makrofity. Hydrobionty wykazują wiele charakterystycznych przystosowań do życia w wodzie, np. znaczna część zwierząt wodnych przystosowała się do pobierania tlenu rozpuszczonego w wodzie, pokonywania oporu wody, rozmnażania w środowisku wodnym. U roślin przystosowania dotyczą np. sposobu zapłodnienia, rozsiewania nasion.

Hyporeal (hiporeal), wody hyporeiczno-interstycjalne, środowisko wody znajdującej się w porach między kamieniami, żwirem i piaskiem w podłożu rzeki lub górskiego potoku. Środowisko to zasiedla bogata fauna. Część to chroniący się bentos w ramach rytmu dobowego lub w czasie stanu wysokiej wody. Hyporeal jest ekotonem między wodami powierzchniowymi a wodami podziemnymi (stygal). Strefę tę zasiedlają: nicienie, skąposzczety, wrotki, skorupiaki, larwy owadów wodnych. W regionach górskich w hyporealu spotykane są stygobionty oraz stygofile.

Jezioro – naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia, w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu. Większość jezior występuje na obszarach zajmowanych niegdyś przez lodowiec. Woda z topniejącego lodowca wypełniała doliny i tworzyła jeziora. Powstanie mis jeziornych wiąże się przede wszystkim z procesami geologicznymi. Zasilanie zależy natomiast przede wszystkim od warunków klimatycznych. Jezioro różni się od stawu występowaniem strefy afotycznej – światło nie dociera do dna, uniemożliwiając tam rozwój roślinności.

Jezioro dystroficzne, jezioro oligo-humotroficzne – w typologii jezior, jezioro, w którym produkcja oparta jest w większości na materii allochtonicznej, a więc niska jest produkcja pierwotna. W odróżnieniu od typowych jezior oligotroficznych, które też charakteryzują się małą produkcją pierwotną, ilość węgla organicznego jest jednak duża. Definicję tę spełniają m.in. jeziora saprotroficzne, ale najczęściej pojęcie jezioro dystroficzne utożsamiane jest z jeziorem polihumusowym. Inną próbą doprecyzowania znaczenia jest używanie nazwy jezioro oligo-humotroficzne. Są to więc najczęściej zbiorniki śródbagienne charakteryzujące się dużą zawartością kwasów humusowych, torfu lub butwiny i niską produktywnością biologiczną. Ponieważ pojęcie dystrofii jest nieścisłe – może obejmować zarówno jeziora skądinąd oligotoficzne, jak i jeziora eutroficzne – niektórzy propagują uściślenie nazwy jezior zawierających duże ilości substancji humusowych jako jeziora humotroficzne.

Jezioro eutroficzne – w typologii jezior: jezioro słodkowodne odznaczające się dużym stężeniem substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie, co powoduje silny rozwój życia biologicznego przy jednoczesnym spadku ilości tlenu w wodzie i ograniczeniu procesów mineralizacji. Jeziora eutroficzne nie są głębokie, ich woda obfituje w sole mineralne i ma odcień zielony lub zielonożółty co spowodowane jest masowym rozwojem glonów. Charakteryzują się małą przezroczystością wody, w takich zbiornikach zasięg penetracji światła słonecznego do wód jest niewielki, szczególnie latem, i sięga niekiedy tylko 20–100 cm. Wody takich jezior mają odczyn zasadowy lub obojętny.

Jezioro lobeliowe – jezioro o małej twardości wody, a często także stosunkowo niskiej trofii, przeważnie o kwaśnym odczynie. Jeziora takie nazwę swą zawdzięczają zimozielonej roślinie wodnej lobelii jeziornej – reliktu borealno-atlantyckiego. Niska trofia sprawia, że woda ma dużą przezroczystość i piaszczysto-muliste dno. Mogą tu żyć tylko specyficzne rośliny, niewymagające zbyt wielu związków mineralnych, między innymi poryblin jeziorny czy brzeżyca jednokwiatowa. Jeziora te są wyjątkowo wrażliwe na zanieczyszczenia. Jeziora takie można spotkać głównie na Pomorzu, na przykład w Borach Tucholskich.

Jezioro oligotroficzne – w typologii jezior: jezioro słodkowodne, charakteryzujące się niską zawartością substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie i dobrym natlenieniem. Prawie cała wyprodukowana materia organiczna podlega procesowi mineralizacji i powraca do obiegu, stąd mała ilość osadów.

Jezioro polihumusowe (dystroficzne) – zawiera bardzo dużą ilość substancji humusowych w wodzie i osadach dennych co wynika z ich położenia wśród lasów szpilkowych, często wśród torfowisk. Odczyn wody jest z reguły kwaśny, osady denne są płynne, galaretowate i często z dużą ilością szczątków roślinnych. Ilość substancji organicznej w zbiorniku polihumusowym może wynosić nawet 90%.

Jezioro ramienicowe – typ zbiornika wodnego charakteryzujący się warunkami sprzyjającymi rozwojowi łąk ramienicowych, czyli podwodnych zbiorowisk roślinnych zdominowanych przez ramienice.

Kasarek, kaszorek, siatka hydrobiologiczna, kasar, podbierak – narzędzie składające się z umieszczonej na trzonku siatki tworzącej worek z otworem rozpiętym na obręczy.

Kolorowy śnieg – śnieg zabarwiony na pewien określony kolor, często o różnym nasyceniu barwy, dający niecodzienny efekt w wyglądzie krajobrazu. Najczęstszą przyczyną jego powstawania jest obecność naśnieżnych glonów, które w swoich chloroplastach zawierają barwniki. Rzadziej źródłem zabarwienia są czynniki fizyczne, np. opadający pył.

Krenal – strefa źródliskowa, źródlisko. Krenal dzielony jest na strefę wypływu wód podziemnych – eukrenal oraz strefę odpływu – hypokrenal, sąsiadujący z górnym odcinkiem strefy strumienia – epirhitralem.

Limnokren – typ źródła, w którym wypływająca woda podziemna gromadzi się w małej niecce, tworząc zbiornik wody stagnującej. Jakkolwiek limnokren zewnętrznie przypomina mały staw lub zbiornik okresowy, odznacza się specyficznymi warunkami siedliskowymi: stosunkowo niską i stałą temperaturą wody oraz trwałością.

Ług – staropolskie słowo związane z miejscami podmokłymi, które oznaczało:bagno, mokradło, moczar, trzęsawisko bagnistą łąkę, łęg jezioro gaj lub też święty gaj w Biblii, w którym oddawano cześć pogańskim bóstwom nizinę, nizinny brzeg rzeki łąkę smugę w polu

Martwa materia organiczna – martwe szczątki organizmów w różnym stopniu rozdrobnienia (detrytus) i pod różną postacią. W hydrobiologii zazwyczaj wyróżnia się:grubocząstkową materię organiczną CPOM, cząsteczki większe od 1 mm, drobnocząstkową materię organiczną FPOM, wielkości od 0,5 μm do 1 mm, rozpuszczoną materię organiczną DOM, mniejsza od 0,5 μm.

Mokradło – obszar łączący cechy siedliska lądowego i wodnego.

Norweski Instytut Badań Wody – instytut badawczy w Norwegii prowadzący badania w zakresie wód śródlądowych i morskich.

Pętla mikrobiologiczna – mikrobiologiczny obieg materii; szlak w pelagicznym obiegu materii, który przebiega od uwalniania rozpuszczonej materii organicznej (DOC), głównie przez fitoplankton, poprzez pobieranie jej przez bakterie i bakteriożerne pierwotniaki aż do konsumpcji bakterii i pierwotniaków przez skorupiaki i wrotki planktonowe (zooplankton).

Planktologia - nauka zajmująca się badaniem planktonu, tzn. różnorodnych drobnych organizmów zamieszkujących środowiska wodne. Planktologia bada m.in. produkcję pierwotną i przepływ energii oraz zachowania planktonu, wykorzystując m.in. obrazy wygenerowane w technice in situ.

Pływająca wyspa – twór powstały przeważnie na zarastających jeziorach. W zanikającym akwenie na skutek zamulania i zarastania części obumarłych roślin opadają na dno, wypełniając misę jeziora osadami gytii i torfu. Może to prowadzić do powstania pływających wysp, które porośnięte roślinnością poruszają się po lustrze wody. Przeważnie z biegiem czasu akwen zarasta jeszcze bardziej przeradzając się w bagno.

Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne — stowarzyszenie naukowe grupujące hydrobiologów. Powołane w 1959 r. przez Komitet Hydrobiologiczny PAN. Jego celem jest rozwój hydrobiologii i nauk pokrewnych oraz upowszechnianie jej osiągnięć. Pierwszym prezesem był Marian Gieysztor, obecnym Iwona Jasser. Towarzystwo ma 12 oddziałów regionalnych oraz sekcje problemowe. Jest członkiem zbiorowym Societas Internationalis Limnologiae. Historia towarzystwa nawiązuje do Zjazdów Limnologów Polskich. Ich kontynuacją są odbywające się co trzy lata Zjazdy Hydrobiologów Polskich.

Rekultywacja jezior – zbiór metod, których celem jest poprawa stanu ("naprawa") ekosystemów jeziornych.

Reofil – gatunek żyjący w wodach bieżących oraz w innych typach wód, preferujący siedliska cieków: rzeki, strumienie, potoki. Przystosowany do znoszenia prądu wody.

Strefa przybrzeżna, litoral, strefa litoralna – strefa zbiornika wodnego przylegająca do brzegu, lądu. Charakteryzuje się najlepszymi warunkami życia w wodach. Najbardziej podatna jest na niestałość czynników środowiskowych, przede wszystkim na dobową i sezonową zmienność oświetlenia i temperatury, zlodzenie, w tej strefie powstaje największa ilość materii organicznej i zalega największa ilość detrytusu, przez co podlega największym wahaniom stężenia tlenu.

Stygobiont, freatobiont – organizm przystosowany do życia w wodach podziemnych (stygal). Ze względu na specyficzne warunki życia u stygobiontów obserwuje się specyficzne przystosowania, np.: zanik organów wzroku, zanik pigmentu w skórze i powierzchniowych powłokach ciała. U zwierząt tych występuje fotofobizm, zanik periodyczności sezonowej, spowolnienie procesów metabolicznych, silny rozwój narządów dotyku i narządów ułatwiających orientację przestrzenną w ciemności . Ze względu na pochodzenie stygalu, część stygobiontów pochodzi od form morskich, część od form słodkowodnych. W Polsce stygobionty występują jedynie w górach. Ze względu na okresy, w których stygobionty przystosowały się do środowiska wód podziemnych, wyróżnia się:paleostygobionty – gatunki o najstarszym rodowodzie; neostygobionty – gatunki o młodszym rodowodzie; substygobionty – gatunki, które przystosowały się do stygalu stosunkowo niedawno.

Suchar – zwyczajowa nazwa jezior polihumusowych lub dystroficznych występujących na Suwalszczyźnie. Nazwa pochodzi od określenia «suchy», tzn. pusty, bezrybny. Najbardziej znane są suchary położone na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Spośród 17 tam występujących największym jest Duży Sucharek, a najgłębszym – Wądołek.

Torfowisko – jeden z typów mokradeł, siedlisk na tyle uwodnionych, że występuje tam specyficzna roślinność i zachodzą procesy akumulacji osadów organicznych. Jest to teren stale podmokły, o podłożu trudno przepuszczalnym, pokryty zbiorowiskami roślin bagiennych i bagienno-łąkowych. Od innych siedlisk hydrogenicznych odróżnia się słabym natlenieniem. Kryterium wyróżniania torfowisk zależy również od kryteriów odróżniania torfu od innych typów osadów biogenicznych, np. gytii. Akumulacja torfu zachodzi, gdy rozkład szczątków organicznych następuje wolniej niż ich powstawanie. Na spowolnienie tempa rozkładu wpływają głównie dwa czynniki – niska temperatura i małe napowietrzenie podłoża, czemu sprzyja jego duże uwodnienie. W niektórych ujęciach przyjmuje się minimalną miąższość torfu (20–70 cm), która pozwala na określenie siedliska torfowiskiem. Przykładowo, Kazimierz Tobolski przyjmuje wartość 30 cm. W skali świata torfowiska stanowią około połowy powierzchni szeroko rozumianych mokradeł.

Torfowisko niskie – rodzaj torfowiska, które zajmuje zagłębienia terenu, szczególnie doliny rzeczne i jest zasilane wodami powierzchniowymi i gruntowymi, zwykle bogatymi w biogeny. Porastają je zarośla wierzbowe, niekiedy z udziałem brzozy, lasy z olszą czarną czyli olsy oraz szuwary tworzone przez trzcinę pospolitą, tatarak, a zwłaszcza wielkie, kępowe turzyce – błotną, sztywną, zaostrzoną, tunikową. Z gatunków łąkowych na torfowiska niskie wkraczają mchy torfowce, skrzypy, jaskier ostry, niezapominajka, kaczeniec oraz kukułki Dactylorhiza. Dominującym gatunkiem drobnych ssaków zamieszkujących turzycowiska na torfach niskich jest nornik północny. Największe w Polsce kompleksy torfowisk niskich znajdują się w dolinie Biebrzy i Narwi.

Torfowiska przejściowe charakteryzują się gatunkami porastającymi torfowiska niskie i wysokie. Takie torfowiska występują głównie na jeziorach dystroficznych, śródleśnych – zwanych sucharami. Główną rolę budulcową w tym ekosystemie odgrywają torfowce tworzące na wodzie kożuchy – pło, porastające z wolna turzycą bagienną, rosiczką i żurawiną. Niekiedy pło odrywa się od większej całości i dryfuje na jezioro, gdzie tworzy torfową wysepkę – np. w Zatoce Hańczańskiej Wigier.

Torfowisko Wieliszewo – torfowisko wysokie typu bałtyckiego na Pobrzeżu Koszalińskim będące częścią dużego kompleksu torfowisk o nazwie „Wieliszewskie Bagna” o łącznej powierzchni 133,70 ha. Torfowisko Wieliszewo tworzy między innymi osiem użytków ekologicznych, utworzonych 13 maja 2008 na mocy uchwał nr XV/80/2008 Rady Gminy Dębnica Kaszubska z dnia 14 lutego 2008 r. w sprawie utworzenia użytków ekologicznych oraz nr XIX/128/2008 Rady Gminy w Potęgowie z dnia 29 lutego 2008 r. w sprawie ustanowienia użytków ekologicznych, o łącznej powierzchni 12,39 ha – „Torfowisko Wieliszewo 1”, „Torfowisko Wieliszewo 2”, „Torfowisko Wieliszewo 3”, „Torfowisko Wieliszewo 4”, „Torfowisko Wieliszewo 5”, „Torfowisko Wieliszewo 6”, „Torfowisko Wieliszewo 7”, „Torfowisko Wieliszewo 8”.

Torfowisko wysokie, zwane też mszarem lub rojstem – formacja powstająca w procesie narastania złoża torfowego i odcięcia jego roślinności od wód gruntowych, wskutek czego jest ono zasilane jedynie przez wody opadowe.

Wodorosty – potoczna nazwa roślin wodnych o miękkich ciałach. Współcześnie nieużywana w literaturze naukowej. Nazwa bliskoznaczna to trawa morska.

Zabagnienie, paludyfikacja – proces przekształcania środowiska lądowego o podłożu mineralnym w torfowisko na skutek jego stałego uwilgotnienia. Jest skutkiem podnoszenia poziomu wód podziemnych, które często jest wzmacniane przez podsiąkanie jej do warstwy torfowców. Zapoczątkowanie zabagniania może nastąpić po zmniejszeniu ewapotranspiracji, gdy klimat staje się wilgotniejszy lub chłodniejszy. Zabagnienie zachodzi, gdy odpływ wód podziemnych jest słaby, a szczątki roślinne ulegają procesom torfienia.

Zakwit – w środowisku lądowym powierzchniowa, natomiast w środowisku wodnym objętościowa zmiana zabarwienia spowodowana masowym rozwojem mikroskopijnych, nierozpoznawalnych gołym okiem organizmów żywych.

Źródło – naturalny, skoncentrowany, samoczynny wypływ wody podziemnej na powierzchnię Ziemi. W hydrobiologii strefa źródliskowa określana jest nazwą krenal, dzielący się na eukrenal i hypokrenal, natomiast organizmy je zamieszkujące to krenon.