46 Etologia

Etologia – dziedzina zoologii, zajmująca się szeroko pojętymi badaniami zachowań zwierząt, zarówno dziedziczonych, jak i nabytych, ich aspektem przystosowawczym, rozwojem osobniczym, orientacją przestrzenną, zachowaniami społecznymi.

Agresja – zespół zachowań zmierzających do zmuszenia przeciwnika do odstąpienia od swoich zamiarów lub praw. Agresja może stać się aktem fizycznej przemocy wobec przeciwnika lub jedynie sygnalizacją możliwości dokonania takiego aktu. Na agresję składa się wiele różnych wzorców zachowań.

Akademia Smorgońska – żartobliwe określenie sławnego w Europie ośrodka, w którym Cyganie tresowali niedźwiedzie. Znajdował się on w miejscowości Smorgonie w powiecie oszmiańskim, na terenie dzisiejszej Białorusi. Założony (prawdopodobnie) przez księcia Radziwiłła w XVI, lub XVII wieku, zlikwidowany podczas powstania listopadowego (1830-1831). Według innych źródeł, "niedźwiedzią akademię" założył magnacki ród Zenowiczów.

Drapieżnictwo – bywa definiowane jako sposób odżywiania się organizmów, polegający na wykorzystaniu jako pokarm ciała innego zwierzęcia i w odróżnieniu od pasożytnictwa prowadzący do śmierci ofiary. W ekologii jest traktowane jako jedna z form antagonistycznych zależności międzygatunkowych (drapieżnik–ofiara) lub wewnątrzgatunkowych, które wykształciły się w toku koewolucji (adaptacja). Układy drapieżnik–ofiara i układy powiązane innymi interakcjami międzygatunkowymi, decydują o rozmieszczeniu, zrównoważeniu i strukturach ekosystemów.

Dystans ucieczki – najmniejsza odległość, na którą zwierzęta pozwalają zbliżyć się swoim naturalnym wrogom, drapieżnikom lub człowiekowi w swoim siedlisku. Jest to pojęcie z etologii związane z instynktem ucieczki zwierząt. Dystans ucieczki mierzony jest w metrach, np. dystans ucieczki bielika wynosi od 200 do 400 metrów.

Dystanse personalne – jeden z objawów zachowań przestrzennych człowieka. Są one traktowane jako przedłużenia ciała (ekstensje) i różnie traktowane w różnych kulturach.

Dzieciobójstwo – potoczna nazwa uśmiercenia własnego dziecka, a w szerszym, zoologicznym znaczeniu – zabicie młodych, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości pozwalającej na podjęcie samodzielnego życia. W wielu społeczeństwach dzieciobójstwo traktowane było jako dopuszczalna, kulturowa metoda kontroli populacji, przyjmująca często rytualne formy eliminowania dzieci niepełnosprawnych lub chorych, poświęcania dzieci bogom w ofierze. Współcześnie dzieciobójstwo jest traktowane jako przestępstwo polegające na zabiciu dziecka przez matkę. Dzieciobójstwo jest powszechnie spotykane wśród ludzi i zwierząt. Wśród ludzi występuje unikalna, niespotykana u zwierząt forma selektywnego dzieciobójstwa w zależności od płci noworodka, przy czym częściej dotyczy to dzieci płci żeńskiej.

Dziuplaki – gatunki ptaków, które zakładają gniazda w dziuplach, a także różnego rodzaju wnękach i szczelinach oraz w norach ziemnych.

Gatunek oportunistyczny – gatunek o niskim poziomie specjalizacji, mogący żyć w różnych siedliskach i łatwo przystosowujący się do zmian warunków środowiskowych.

Gniazdo – różnego typu konstrukcje, wykonane i wykorzystywane przez zwierzęta jako schronienie, a zwłaszcza jako miejsce wylęgu i odchowywania młodych. Gniazda budują stawonogi, ryby, żaby, ptaki, a także gady. Gniazda pełniące funkcje inkubatorów budowały również dinozaury. Ssaki budują zwykle gniazda mieszkalne lub legowiska.

Gniazdowniki – określenie gatunków zwierząt, których młode po wykluciu nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki rodziców, w związku z czym dłuższy czas spędzają w gnieździe. Gniazdowniki najczęściej rodzą się nagie i ślepe, czasami są pokryte rzadkim puchem lub włosem. Nie potrafią same zdobywać pożywienia i są całkowicie uzależnione od pomocy rodziców, którzy je ogrzewają i karmią.

Hibernakulum, legowisko zimowe, zimowisko - miejsce wybrane przez zwierzę na kryjówkę na czas snu zimowego lub obszar, gdzie zwierzęta spędzają zimę. Termin hibernakulum jest stosowany zwykle dla określenia zimowego schronienia owadów, gadów lub nietoperzy. Przy opisywaniu pozostałych zwierząt stosowane są określenia legowisko zimowe, zimowisko albo kryjówka zimowa.

Hierarchia społeczna, hierarchia dominacyjna – społeczna przewaga pojedynczych osobników nad innymi, oparta na dominacji socjalna struktura grupy osobników tego samego gatunku przebywających na wspólnym terytorium, zmierzająca do zapewnienia osobnikom dominującym łatwiejszego dostępu do zasobów.

Hipoteza upośledzenia, hipoteza handicapu – hipoteza zaproponowana w 1975 roku przez Amoca Zahawiego, która zakłada, że sygnały niosące informacje o wysokiej jakości biologicznej osobnika są wiarygodne dlatego, że w pewien sposób go upośledzają. Koszt takich sygnałów jest bowiem zbyt wysoki dla osobników nieuczciwie informujących o swojej jakości – dodatkowy „balast” powoduje, że tylko osobniki o wysokiej jakości genów mogą przeżyć, ponosząc jednocześnie ten wydatek. Pojawienie się danej cechy upośledzającej organizm i sygnalizującej przez to jego jakość uruchamia ewolucyjną presję na wzrost jej natężenia w kolejnych pokoleniach.

Homoseksualne zachowania zwierząt – zachowania zwierząt wobec osobników tej samej płci, które zazwyczaj są typowe dla par różnopłciowych tego gatunku. Zachowania te obejmują czynności seksualne, takie jak kopulacja lub wzajemna masturbacja, oraz związane z łączeniem się w pary lub wspólną opieką nad potomstwem. Występują szczególnie często u gatunków żyjących w społecznościach np. u ptaków morskich i ssaków, w tym także wśród najbliżej spokrewnionych z człowiekiem szympansów. Odnotowano je do tej pory u ponad 1500 żyjących na wolności gatunków, a zjawisko to dobrze udokumentowano u ponad pięciuset z nich. W opiniach niektórych badaczy zwierząt, np. wśród żyraf czy bizonów zachowania homoseksualne są częstsze od heteroseksualnych.

Instynkt – dyspozycja biopsychiczna, która powoduje, że osobnik w nią wyposażony zachowuje się w określony sposób, a także "wrodzona zdolność wykonywania pewnych czynności stereotypowych, niewyuczonych, mniej lub bardziej skomplikowanych swoistych dla danego gatunku istotnych dla jego przetrwania". Pojęcie to w nauce o zachowaniu jest różnie definiowane, a w języku potocznym kojarzone jest z intuicją i zachowaniami, które nie są wynikiem racjonalnego i świadomego namysłu.

Język delfinów – system komunikacji werbalnej waleni, zwłaszcza delfinów oceanicznych, prawdopodobnie spełniający kryteria definicji języka.

Kainizm – zachowanie polegające na eliminowaniu słabszych osobników przez silniejsze rodzeństwo w celu usunięcia konkurencji pokarmowej. Zachowanie takie występuje u niektórych gatunków ryb np. rekin tawrosz piaskowy. Również u niektórych gatunków ptaków szponiastych m.in. u orlika krzykliwego, orlika grubodziobego, bielika czy pustułki.

Kamuflaż – czynność wykonywana przez zwierzęta w celu ukrycia się przed drapieżnikami lub potencjalnymi ofiarami.

Kretowisko – kopiec gleby wznoszony przez małe ssaki zamieszkujące nory – kretowate, nornikowate, ślepcowate i krety workowate. Nierzadko są jedyną oznaką obecności zwierzęcia widoczną na powierzchni gruntu.

Łasiczy taniec wojenny – potoczne określenie zachowania podekscytowanych fretek domowych i łasic. U zwierząt dzikich spekuluje się, że taniec służy do dezorientacji ofiary. U fretek domowych taniec może być zaproszeniem do zabawy lub jej częścią. Jest oznaką dobrego nastroju. Na taniec składa się seria gwałtownych, energicznych podskoków w bok lub tył, którym często towarzyszą wygięty grzbiet, nastroszone futro i zjeżony ogon. Fretki domowe wykonując taniec często wpadają na przeszkody lub meble lub też z nich spadają. Pomimo że demonstrująca to zachowanie fretka domowa może wyglądać na wystraszoną lub rozzłoszczoną, jest to zwykle tylko oznaka podekscytowania i nie stanowi zagrożenia dla ludzi.

Nastie, ruchy nastyczne – reakcje turgorowe, rzadziej wzrostowe, roślin niezależne od kierunku działania bodźca. Są związane z różnym tempem wzrostu różnych części organu lub (częściej) ze zmianami turgoru niektórych komórek. Nastie występują także jako formy behawioralne zwierząt, przyjmowane u form o promienistej symetrii ciała.

Nekroforeza – u owadów społecznych, zwłaszcza mrówkowatych i pszczołowatych, wynoszenie martwych członków kolonii poza obręb gniazda. Wywoływane jest zanikiem działania związków chemicznych obecnych u żywych osobników. Zmniejsza ryzyko zarażenia kolonii.

Neuroetologia – dział neurobiologii zajmujący się badaniem mechanizmów nerwowych zachowania się zwierząt. Neuroetologia jest stosunkowo młodą, multidyscyplinarną dziedziną nauki łączącą zakresy badań neurobiologii i etologii. Wyodrębniła się jako samodzielna dziedzina w latach 60. i 70. XX wieku. W latach 80. powstało International Society for Neuroethology.

Nić przędna – wielofunkcyjna, długa i cienka nić, włókno powstające w efekcie zakrzepnięcia na powietrzu wydzieliny gruczołów przędnych niektórych stawonogów, zbudowane z włókien fibroinowych sklejonych serycyną. Nić przędna pająków nazywana jest nicią pajęczą, a utworzone z niej sieci łowne – pajęczyną. Powszechnie nazwy te są używane jako tożsame, zarówno w znaczeniu samej nici jako włókna, jak i wytworzonych z nich struktur.

Nocny tryb życia – pojęcie określające zachowanie zwierząt, które śpią w ciągu dnia, zaś okresem ich największej aktywności jest noc. Przeciwieństwem nocnego trybu życia jest dzienny tryb życia, charakterystyczny między innymi dla człowieka.

Nora – podziemna kryjówka zwierzęca, jama mająca zaspokoić elementarną potrzebę schronienia, będącą biologicznie ukształtowanym warunkiem rozwoju organizmów. Określenie nora jest używane głównie do określenia kryjówek zwierząt lądowych np. borsuka, lisa, lecz stanowi także określenie na miejsca schronienia zwierząt wodnych oraz ptaków gniazdujących w jamach wykopanych w ziemi. Zazwyczaj nory są tworzone przez dane zwierzęta, lecz czasem utworzone przez jedno zwierzę bywa wykorzystywane przez przedstawicieli innego gatunku. W ten sposób lisy wykorzystują nory borsuków.

Octopolis i Octlantis – dwie kolonie osobników ośmiornicy z gatunku Octopus tetricus w zatoce Jervis Bay w Australii.

Opląt – pętla utworzona z nici przędnej podtrzymująca larwę podczas procesu przepoczwarczania. Opląt pozostaje później na poczwarce, ale u owadów ukrywających poczwarkę w kokonie staje się niewidoczny.

Oprzęd – luźna, włóknista struktura wykorzystywana w celu ochrony przed niekorzystnymi warunkami środowiska lub jako sieci łowne, utworzona z cienkich, jedwabistych nici przędnych powstających z wydzieliny gruczołów przędnych wielu stawonogów lub gruczołu bisiorowego małży.

Oskar Heinroth – niemiecki zoolog, ornitolog i psycholog zwierząt, twórca etologii. Heinroth niezależnie od Charlesa O. Whitmana odkrył homologiczny charakter sposobów zachowywania się istot żywych, czyli typowość i dziedziczność zachowań osobników w ramach określonego gatunku.

Osteofagia – praktyka, w której zwierzęta, zazwyczaj roślinożerne, spożywają kości. Sugeruje się, że osteofagia jest wrodzonym zachowaniem, które pozwala zwierzętom uzupełniać pobieranie fosforu i wapnia w celu uniknięcia kosztownych skutków niedoborów tych minerałów. Zachowanie osteofagiczne obserwowano u zwierząt pasterskich i dzikich, w szczególności zwierząt kopytnych i innych roślinożerców. zwierząt domowych, a także u jeleni, wielbłądów, żyraf, gnu, antylop i żółwi.

Oswajanie zwierząt, obłaskawianie zwierząt – proces osobniczy polegający na stopniowym zmniejszaniu, a następnie wygaszaniu lęku przed człowiekiem, występującego u zwierząt dzikich. Proces ten odbywa się poprzez uczenie się i niemal zawsze ma charakter zamierzony przez człowieka.

Porozumiewanie się ptaków – metody celowego przekazywania sygnałów akustycznych, wzrokowych, dotykowych lub chemicznych, a także kombinacji takich sygnałów, pomiędzy osobnikami tego samego gatunku ptaków oraz pomiędzy przedstawicielami różnych gatunków zmierzające do wywołania określonego zachowania innego zwierzęcia – odbiorcy sygnału. Ptaki komunikują się używając przede wszystkim sygnałów audiowizualnych. Skutkiem komunikacji jest przekazanie informacji, a jej konsekwencją jest wzrost dostosowania.

Roy i Silo – para samców pingwinów z gatunku pingwinów maskowych Pygoscelis antarcticus z nowojorskiego Central Park ZOO. Stali się jednym z głośniejszych przypadków homoseksualnych zachowań u zwierząt opisywanych przez media.

Szał jedzenia – zachowanie zwierząt polegające na gwałtownym przyjmowaniu dużych ilości pokarmu w krótkim czasie. Następuje najczęściej, gdy duża liczba osobników tego samego lub pokrewnych gatunków pojawi się u źródła pokarmu, współzawodnicząc o nie. Może być wywołane także przez krótkotrwałe, obfite występowanie pokarmu.

Ścieżka – naturalnie, spontanicznie powstała droga, po której poruszają się zwierzęta, a także ludzie. Najczęściej ma postać wydeptanej, krętej linii, prowadzącej np. od miejsc żeru do wodopoju.

Tanatoza – reakcja obronna organizmu przeciw drapieżnikom, w której potencjalna ofiara zastyga w bezruchu lub udaje śmierć. Drapieżnik, widząc „śmierć” ofiary, przeważnie zaprzestaje ataku. Przyczyna takiego zachowania nie jest pewna – prawdopodobnie występuje ono głównie u drapieżników polujących na żywą zdobycz. Jedyny znany przykład tanatozy występującej w doborze płciowym jest obecny u darowników przedziwnych: samce po przekazaniu samicy podarunku godowego udają martwe, by nie narazić się na atak z jej strony, a gdy samica rozpoczyna konsumpcję podarowanej jej zdobyczy, samiec przerywa tanatozę i kopuluje z samicą.

Terytorium – obszar zajmowany wyłącznie przez jedno zwierzę lub grupę zwierząt. Własne terytorium zwiększa szanse przeżycia osobnika, gdyż zapewnia mu dostateczną ilość pokarmu, kryjówki przed drapieżnikami, materiał do budowy gniazda lub legowiska oraz wszystkie elementy mające znaczenie w wychowaniu potomstwa. Terytorium może być zajmowane przez zwierzę na stałe lub okresowo.

Torpor – stan kontrolowanego obniżenia temperatury ciała przez zwierzęta stałocieplne. Wraz z obniżeniem temperatury ciała spowalniana jest praca serca oraz większość innych czynności fizjologicznych. Mianem torporu określa się zazwyczaj krótkotrwałe okresy obniżenia temperatury ciała, trwające od kilku godzin do kilku dni.

Tresura, tresowanie – zespół działań mających na celu przyzwyczajenie, wdrożenie (nauczenie) zwierząt do wykonywania określonych czynności przez wielokrotne ich powtarzanie w jednakowych okolicznościach, wyrabianie lub wytwarzanie przez człowieka odruchów warunkowych u zwierząt, czasem prostych nawyków poprzez stosowanie systemu nagród i kar.

Wędrówki zwierząt, migracje zwierząt – zazwyczaj sezonowe i regularne przemieszczanie się zwierząt na różne odległości. Migracje występują u wszystkich kręgowców i u niektórych bezkręgowców. Zwierzęce wędrówki klasyfikowane są według kilku kryteriów.

Zachowanie komfortowe – określa w etologii aktywności zwierzęcia, które służą bezpośrednio higienie ciała. Do takich aktywności zalicza się czyszczenie i drapanie się, lizanie się, otrząsanie się, ocieranie się o drzewa, obgryzanie się, kąpiele słoneczne, w wodzie, w piasku, tarzanie się w błocie (autogrooming).

Zagniazdownik – określenie gatunków ptaków, których pisklęta bardzo szybko po wykluciu z jaja są zdolne do samodzielnego życia i nie przebywają w gnieździe. Są one pokryte gęstym puchem, sprawnie chodzą, biegają, potrafią utrzymać stałą temperaturę ciała. Opuszczają gniazdo w trakcie pierwszego dnia od wyklucia i samodzielnie zbierają pokarm. Rodzice przez pewien czas prowadzą je, chronią przed napastnikami i ogrzewają pod skrzydłami.

Zoosemiotyka – nauka o sygnałach w świecie zwierząt, wyłoniona z etologii i semiotyki.

Żeremie – konstrukcja ochronno-lęgowa budowana przez bobry. Zależnie od właściwości terenu żeremia mogą być zlokalizowane w jamie wyrytej w stromym brzegu, lecz częściej bywają lokalizowane na podwyższeniach, w obszarze zabagnionym. Żeremia osiągają 1 do 3 metrów wysokości i średnicę do 12 metrów; najdłuższe znane żeremie powstało w Kanadzie i mierzy 850 m. Są budowane z gałęzi drzew, roślinności miękkiej i mułu. Do ich wnętrza bobry dostają się umieszczonym pod wodą wejściem. Na zewnątrz, nad wodę, mniej lub bardziej wystają dachy żeremi, przez które do wnętrza dociera powietrze. Zwykle zimą poziom wody jest najniższy i wtedy bobrowe domki są najbardziej widoczne. W lecie bobry mają większe możliwości regulowania poziomu wody i żeremia są mniej widoczne.