39 I Rzeczpospolita

I Rzeczpospolita, Rzeczpospolita szlachecka – umowna nazwa państwa złożonego z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, stosowana dla okresu od połowy XV wieku, czyli od stworzenia podstaw demokracji szlacheckiej, poprzez okres istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów do III rozbioru tj. do likwidacji państwa w 1795 roku.

Rzeczpospolita Obojga Narodów lub Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie – państwo złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego powstałe w roku 1569 na mocy unii lubelskiej, przestało istnieć w wyniku traktatów rozbiorowych w 1795 roku.

Polska okresu wolnej elekcji – okres historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów trwający od 1573 do 1795 r.

Compendium ferculorum, albo zebranie potraw – pierwsza zachowana polska książka kucharska, wydana w Krakowie w 1682 roku. Krańcowe daty powstania książki to 1670-1677 rok. Następny egzemplarz po pierwodruku (1682) był wydany dopiero w 1730 r. W latach 1682-1821 opublikowano ok. 20 wydań Compendium ferculorum. Pierwsze dwa wydania były wydrukowane gotycką, często słabo odbitą czcionką. Ciekawe jest, że w kolejnych, nowszych egzemplarzach tej książki przepisy się nie zmieniały, ale zmieniano na różne sposoby tytuł, być może po to, by korzystała z niej większa ilość czytelników, z niższych warstw społecznych. Autor, Stanisław Czerniecki był cenionym pisarzem i kuchmistrzem, a jego dzieło sławne do XIX w. W końcu XVII w. książka była nawet przełożona na język rosyjski, o czym wiadomo z artykułu brytyjskiego slawisty Henryego Leeminga ,,A 17th Century Polish Cookery Book and its Russian Manuscript” Slavonic and East European Review (1974), rękopis obecnie znajduje się w Rosyjskiej Bibliotece Państwowej w Moskwie. Później jednak jego przepisy staropolskie przez czytelników zostały uznane za niezrozumiałe.

Dzikie Pola – historyczna nazwa Zaporoża.

Granica polsko-szwedzka – granica międzypaństwowa pomiędzy Rzecząpospolitą (Inflanty) a Królestwem Szwecji istniejąca w latach 1561-1722.

Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów – symbol państwa powstałego po unii lubelskiej w 1569, łączącej Koronę Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim. Czterodzielny herb zawierał symbol Korony – dwa pola przedstawiające białego Orła na czerwonym tle w koronie oraz dwa pola z wizerunkiem Pogoni – herbu Wielkiego Księstwa Litewskiego – w kolorze białym na czerwonym lub niebieskim polu. Na tarczy sercowej zwykle znajdował się herb rodowy aktualnie panującego monarchy. Całość była zwieńczona zamkniętą koroną.

Inwentarz pośmiertny – inwentarz dobytku osoby zmarłej.

Kanał Ogińskiego – kanał wodny na Białorusi, w obwodzie brzeskim, o długości 54 km. Łączy Jasiołdę, wpadającą do Prypeci ze Szczarą.

Karty polskie – tradycyjna nazwa na talię 36 kart o tzw. wzorze niemieckim. Składa się z czterech barw:

Kołacz królewski – rysunek Jeana-Michela Moreau'a (alegoria) będący satyrą I rozbioru Polski.

Korona Królestwa Polskiego, w skrócie Korona Polska lub Królestwo Polskie, potocznie Korona – powstałe pod koniec XIV wieku pojęcie państwa polskiego jako czynnika nadrzędnego wobec władzy królów Polski, początkowo dziedzicznych (Andegawenowie), a następnie wybieralnych. Nazwa państwa polskiego w latach 1386–1569 pozostającego w unii z Litwą, a później w latach 1569–1795 nazwa jednego z dwóch równoprawnych członów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Również określenie całości obszaru ziem wchodzących w skład Królestwa Polskiego na podstawie dziedzictwa i prawnej sukcesji.

Korona moskiewska – prywatna korona Wazów wykonana ok.1610 roku na zlecenie Zygmunta III Wazy po zwycięstwie armii polskiej nad armią kniazia Dymitra Szujskiego i zajęciu przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego Moskwy. Korona, która miała posłużyć do koronacji królewicza Władysława Wazy na cara rosyjskiego.

Korona Szwedzka – prywatna korona Wazów przekazana do Skarbca Koronnego na Wawelu po abdykacji Jana II Kazimierza Wazy w 1668 roku.

Korona węgierska – korona koronacyjna Stefana Batorego, wcześniej insygnium prywatne Jana Zapolyi, Jana Zygmunta Zapolyi i Zygmunta II Augusta.

Kozacy – nazwa odnosząca się do grupy ludności o charakterze wieloetnicznym z dominującym substratem ruskim, zamieszkującej stepy położone na południe od księstw ruskich, określająca później także rodzaj osadnictwa wojskowego na zasiedlanych ziemiach pogranicznych Rzeczypospolitej i Rosji.

Księstwo Zadźwińskie – posiadłość Rzeczypospolitej Obojga Narodów, istniejąca w latach 1561-1621.

Kulawka, kusztyk, kuszyk – szklany kielich bez podstawy, niemożliwy do odstawienia bez uprzedniego wypicia trunku. Popularny w Polsce w XVII i XVIII wieku.

Mariasz – tradycyjna polska gra w karty powstała w Europie Środkowej i dająca początek niemieckiej grze 66 oraz grze Tysiąc. Szczególnie popularna w pierwszej połowie XVIII stulecia. Nazwa wzięła się od zgłaszanych w trakcie gry mariaszy – król z wyżnikiem jednego koloru. Gra doczekała się licznych wzmianek w literaturze polskiej, m.in. na kartach Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:

Pamfil – dawna polska gra w karty, będąca polskim wariantem ecarte, popularna w XVIII wieku. Nazwa jej pochodzi od najstarszej figury – pamfila, czyli niżnika żołędnego.

Państwo zakonu krzyżackiego, pot.: państwo krzyżackie; od 1466 dodawano do nazwy człon w Prusach, od tego czasu państwo określane jest jako Prusy Zakonne lub Prusy Krzyżackie – suwerenne państwo niemieckiego zakonu krzyżackiego założone około 1226 roku. Państwo zakonne obejmowało głównie ziemie Prusów, a po przejęciu zakonu kawalerów mieczowych także Inflanty. Zostało znacznie ograniczone i podporządkowane Królestwu Polskiemu od 1466 roku. Przestało istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez Albrechta Hohenzollerna w 1525 r.

Prorex – nadzwyczajny urząd państwowy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, odnoszący się do regenta państwa sprawującego swoje funkcje za życia króla.

Przekleństwo Chama – przekonanie rozpowszechnione przez wieki wśród judaistów, chrześcijan i muzułmanów, że przekleństwo, które Noe rzucił na Kanaana, syna Chama, jest przekleństwem pokoleniowym, obciążającym osoby i grupy ludzi uważane za pochodzące od Chama; pogląd ten m.in. służył jako uzasadnienie dla niewolnictwa Murzynów i Słowian, a w I Rzeczypospolitej poddaństwa chłopów.

Przywilej cerekwicki – przywilej wydany 15 września 1454 roku przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka w obozie pospolitego ruszenia pod Cerkwicą k. Chojnic, pod presją szlachty wielkopolskiej zgromadzonej na wyprawę przeciw zakonowi krzyżackiemu w trakcie wojny trzynastoletniej.

Przywilej mielnicki, akt mielnicki – przywilej wydany przez Aleksandra Jagiellończyka w Mielniku dnia 25 października 1501 roku, ograniczający znacznie władzę królewską na rzecz senatu i praktycznie wprowadzający w Polsce republikę oligarchiczno-arystokratyczną z odwoływalnym królem stojącym na czele senatu.

Wielkie Księstwo Ruskie – państwo obejmujące ziemie dzisiejszej środkowej Ukrainy, istniejące od września 1658 do 1659.

Srebrny wiek − określenie epoki w historii Polski, obejmującej znaczną część XVII wieku.

Staropolskie określenia stopnia pokrewieństwa dotyczą nazw, którymi określa się członków rodziny. Niektóre z nich wyszły z użycia i nie są stosowane w dzisiejszej polszczyźnie.

Statuty litewskie – określenie kodyfikacji z zakresu prawa cywilnego, karnego, procesowego i w części publicznego wydanych w 1529, 1566 i 1588 w Wielkim Księstwie Litewskim.

Strycharz, ceglarz, cegielnik – rzemieślnik wyrabiający cegły. Przyrząd do wyrównywania gliny w formie, rodzaj deseczki, zwany był strychulcem.

Szkoci w Polsce – osadnictwo Szkotów na ziemiach polskich, które datuje się od XIV do początku XIX wieku.

Czarny szlak – jeden z trzech głównych szlaków, którymi Tatarzy najeżdżali ziemie Rzeczypospolitej. Nazwa szlaku wzięła się od czarnych śladów jakie Tatarzy zostawiali na ukraińskich czarnoziemach lub od Czarnego Lasu, skąd Tatarzy wyruszali.

Szlak kuczmański – szlak handlowy i militarny na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej, środkowe odgałęzienie Czarnego szlaku.

Trakt Litewski – główny trakt handlowy pomiędzy dwiema stolicami I Rzeczypospolitej – Wilnem i Krakowem. Była to także ważna droga biegnąca ze wschodu na zachód kraju, którą wożone było zboże i produkty leśne do wiślanego portu w Kazimierzu, by potem spławiać je do Gdańska.

Ukraina Lewobrzeżna (Lewobrzeże), Zadnieprze – kraina historyczna, część Ukrainy Naddnieprzańskiej leżąca na lewym (wschodnim) brzegu Dniepru.

Wielki Gościniec Litewski – jeden z najważniejszych lądowych traktów handlowych Rzeczypospolitej, zwany też w XVIII wieku "Wielkim traktem pocztowym".

Zabłotce – wieś na Ukrainie w rejonie łuckim obwodu wołyńskiego.

Twierdza Dubno − zamek bastionowy w Dubnie na Wołyniu, zbudowany na niskim cyplu wśród rozlewisk rzeki Ikwy.

Wiek XVI jest nazywany złotym wiekiem dziejów Polski. W połowie tego wieku państwo polsko-litewskie obejmowało prawie 1 mln km² powierzchni i miało około 11 milionów mieszkańców, będąc jednym z największych państw Europy, potęgą polityczną, militarną i ekonomiczną, dostawcą drewna i produktów rolnych do zachodniej Europy. Transport towarów odbywał się Wisłą, eksportowane były przez Gdańsk, a dostarczały je rozrastające się folwarki pańszczyźniane. Rozwijało się także rzemiosło i handel, wzrastała liczba i wielkość miast.